Imperativ.
(Bjodemåte.)
Imperativen er reint komen burt frå
vårt norsk-tysk-danske hermål. Men er det nokon stad, at bjodemåten eig heime,
so må det vel vera i heren.
Eg er viss på det, at du mange gonger hev fenge både brev
og fyresegner og jamvel ordrar, som er skrivne slik, at du berre av samanhenget
eller av gamall røynsla kann sjå, kva rette meiningi skal vera.
Ei setning som denne: ,
”Kompaniet
rykker frem,”
kann i vårt
makalause hermål ha tvo meiningar:
1. Kompaniet
gjeng fram.
2. Kompani - gakk fram (søk fram)!
Av formi ”rykker”
kann du inkje sjå, kva meiningi skal vera.
”Kompaniet
dimitteres kl. 10.”
Du kann lesa,det på
tvo måtar minst:
1.
Kompaniet vil verta
farløyvt (heimløyvt) kl. 10.
2.
Gjev kompaniet farlov
(heimlov) kl. 10!
Dei tvo
nemnde former ”rykker” og ”dimitteres” er inkje anna enn vanleg notid; men i
vårt danske hermål tener desse formerne samstundes til imperativ (bjodemåte). I
den mest bokstavbundne meining er soleis desse notid-formerne tvitydige. Og i
mange tilfelle er det berre eit slumphøve, um du les deim på rette måten.
For moro
skuld skal eg nemna ein order, som vart utferda for nokre år sidan under dei
store herøvingarne.
”Arriéregarden
har imorgen kl. 6 fm. udsat den forud befalede bevogtning.”
”Har udsat” er
meint som eit pålegg. Etter si form er det fortid. Men av ordet ”i morgen” vil
du skyna, at det er noko, som skal bera til i framtidi.
Då eg las dette, måtte eg tenkja på tungemåli hjå sume
primitive folkeslag. Hjå deim finst det mål, som er so fatige, at dei ikkje
kjenner tidsformer av verb. Til å syna, at det skal vera framtid, lyt dei t. d.
hjelpa seg med ordet imorgo' (Sweet: History of Language, sida 89).
Eit so laust og uklårt kommandomål som vårt, det kann
vel gjera god nok tenest i fredstid. Men i ufredstid vil det føra mang ein
herflokk ut i uføre, verre enn nokon no våast.
Men den juristiske åndi hev trengt seg inn i heren, og
den juridiske skodda hev breidt seg yver bod og fyresegner, yver brevskifte og
kommando.
Undrest då ingen, um imperatorstilen inkje ùner i
Norigs her, og at den lirkande lurande viljelaust vinglande passiven snart hev
trengt aktiven ut or målet.
Dei fyresegnerne, herfolket skal fylgja, dei bør helst
koma i imperativ (bjodemåte). Formi vert då stuttare, ordi kvassare, meiningi
klårare tanken gøymest inkje burt i ei ordgøyva, og riket vilde spara mange
pengar til prenting av talemåtar, som lite eller inkjevetta segjer.
”Paa foranledning undlader man ikke at henlede
opmærksomheden paa bestemmelserne i…" Dette må soleis i norsk hermål
heita: ”Gjev gaum på fyresegnerne i…”
Inkje sjeldan kjem det fyresegner, som er fylgde av ei
fjøld med juridiske grunnar, ja underbygde med svære juridiske gråsteinsmurar.
Men desse
grunnarne, som tidt fylgjer ei fyresegn, dei ser ofte ut som eit slag orsaking
for honom, som ferdar ut fyresegni. Du skulde tru, han var rædd for å bry deg;
difor lyt han hava eitkvart å fyrebera: ”Orsaka meg, at eg uroar deg.”
Men skal ei fyresegn vera liv lage, - då må ho vera so
sterk, at ho stend på sine eigne føter. Aldri må ho eigast med grunnar. Folk
tek til å saumfara slutningsrekkja, og er ho lang, so skal det mykje til, at ho
vil halda. Folk byggjer då ofte upp heilt andre slutningar enn hovdingen sjølv,
som fyresegni skreiv.