Sjå kjelda til Austlands-mål og vestlands-mål - framandord

<p><i>Hjalmar Lindroth: Aktuella språkfrågor</i>. Stockholm 1928. 
Hugo Gebers Förlag.</p>

<p>Den energiske og lærde svenske målgranskaren, professor ved 
Göteborgs Högskola Hjalmar Lindroth, hev samla ei rad med 
stutte avhandlingar og gjeve ut i bok, med titelen «Aktuella 
Språkfrågor». Det er nokre populær-vitskaplege utgreidingar, 
som vender seg til upplyste lesarar utanfor filolog-lauget òg. 
Boki er skrivi for eit svensk publikum. Men norske lesarar som 
hev interesse for språkspursmål, vil òg kunna ha hugnad av 
henne. Fleire av artiklane gjeng um «frågor» som er aktuelle 
ikkje berre i Sverike. Og boki fell ikkje tyngre enn emni plent 
krev det. Professor Lindroth hev evna til å kunna skriva leseleg 
og folkeleg um ihopfløkte spursmål.</p>

<p>Av innhaldet kann ein t. d. nemna utgreidingar um korleis me 
skal tala og lesa rett, um setningsanalyse, um korleis morsmålslæraren 
skal upplærast.</p>

<p>Eit instruktivt lite stykke handlar um svenske familienamn. 
Svensk namneskikk er svært ulik den norske. A kalla seg upp 
etter heimstaden, heimegarden, som er so vanlegt her hjå oss, 
er svært lite brukt i Sverike. Noko kjem det av at busetjingstilhøvi 
er annleis der enn her. Folket bur mykje i landsbyar, i 
staden for på einbølte gardar. Urn den norske namneskikken segjer 
Lindroth: «Det är en förnäm namngivning detta; det stärker 
ättekänslan och fosterlandskärleken att ständigt påminnas 
om var man har sina rötter i det egna landet».</p>

<p>Ei utgreiding um skrivemåten av «våra skärgårdars namn på
våra sjökort» er forvitneleg, ikkje minst med di ho viser korleis 
synsmåtane hjå dei lærde lagar seg etter tilhøvi, og er relative. 
I Sverike hev dei eitt riksmål med stor autoritet. Der gjeng dei 
lærde ut ifrå som noko sjølvsagt, — professor Lindroth òg —, 
at stadnamni kann ikkje løysa seg frå det vanlege språket, dei 
må retta seg so mykje som mogelegt etter riksmålet. Her hjå oss 
hev me tvo skriftmål, som tevler. I den sise tidi hev stadnamni 
officielt vorte løyste ifrå det eine av deim, norskdansken. Men 
ein stor hop av filologane våre er imot det andre målet, nynorsken, 
og dermed òg imot at stadnamni skal knyta seg til det. 
Her hev det då vorte ei språkfilosofisk setning, at stadnanmi 
ikkje bør rørast, dei bør ha si fulle dialektform; og der hev 
vorte eit stort rop um at <i>det</i> er det einaste «vitskaplege». Jamføringi 
er sers lærerik, og ein grand løgleg. I hovudprincippet 
er eg samd med professor Lindroth. Men fullt so langt som han, 
og svenskane i det heile, trur eg ikkje me bør gå med å bøygja 
stadnamni våre inn under riksformer. Det vert ikkje gjort på 
kartverki våre heller. Der hev dei freista med ein millomveg.</p>

<p>Eit stykke som nordmenn vil vera forvitne etter å lesa, og 
som eg serskilt vilde tala um her, handlar um «Den norska litteraturen 
på «målet» och den skandinaviska publiken». Det er eit 
fyredrag som bokskrivaren hev halde på eit sumarskeid for laget 
Norden. Det er halde for nokre år sidan, noko ein kunde 
tenkja seg til, hadde eg so nær sagt. For laget Norden hev i den 
seinare tid vorte mindre og mindre «målvenlegt», ser det ut til, 
— på same måten som eldre «skandinaviske» samskipnader var 
imot unionskløyvande tendensar. På studentstemna i Vestfold 
i fjor sumar tok dei ikkje ein gong ein målmann til gjeva den 
praktiske rettleidingi i nynorsk; dei brukte bokmålstalar til det.</p>

<p>Utgreidingi åt Lindroth syner at han er millom dei utlendingane 
som ser på målreisingi med fordomslause augo. Han hev 
langt på veg ein samhug med henne til dess, som han ikkje legg 
vinn på å dylja. I det store og heile gjev han landsmennene sine 
ei sers god rettleiding um dei faktiske tilhøvi med umsyn til den 
norske målsaki. Han held t. d. klårt fram at litteraturmålet ifrå 
unionstidi, var «i huvudsak dansk». Han strikar under at målstrævet 
er «ett uttryck för det fosterländska uppsving som på så 
många områden, inte minst inom den andliga odlingen, framträtt 
i Norge under det sista århundradet». Og han gjer greide både 
for Ivar Aasens målstræv og Knud Knudsens m. m. Utgreidingi 
hev grunnlag i eit samvitsfullt studium. Ho er eit vitnemål um 
at ei skynsam og til deils sympatisk verdsetjing av den norske 
målreisingi held på og arbeider seg fram på sume kantar innan 
svenske intelligenskrinsar. I so måte eit vitnemål um det same 
som me kann merka på andre måtar òg i det siste — me kann 
t. d. nemna ei lang og sers sympatisk umrøde um nynorsk litteratur 
og målreising i oktober i fjor i Göteborg Morgonblad, 
prenta av i Gula Tidend 7/11 29, av litteraten <i>H. P. Mattson</i>.</p>

<p>På eit par punkt, og dei er ikkje so lite viktuge, tykkjer eg 
like vel ikkje at utgreidingi åt professor Lindroth er fullt rettleidande; 
so at det trengst ei motsegjing. Eg trur at han på desse 
punkti hev bygt vel mykje på innlegg og utgreidingar av motmenn 
her heime imot målsaki, i staden for å draga slutningane 
einast og beint ifrå nynorsken og mållitteraturen sjølv.</p>

<p>Me møter for det fyrste i Lindroth si skrift òg det påstandet at 
nynorsken er eit serskilt Vestlands-mål. Dette er ei utsliti frase 
som hev vore brukt fælt mykje i agitasjonen her heime, og 
med ikkje so liten verknad, av di ho hev kunna tala til den ringare 
sida ved lokalpatriotismen. Det er kanskje ikkje so underlegt 
um utlendingar med kjennskap til stridslitteraturen um 
nynorsken kann koma til å bera læra fram; men falsk er ho like 
fullt. Det røynlege er at det nynorske skriftmålet hev gjort den 
djerve freistnaden å vilja ha basis i <i>alle</i> dei nasjonale målføri 
(ikkje i norskdansk talemål sjølvsagt); og det brukar i ljodverk 
og formverk ei noko romsleg etymologisk rettskriving av 
den grunn.<a href="#11">¹</a> På sume punkt kjem det då — etter som det høver 
med det etymologiske systemet, med velklangen m. m. — til å 
stydja seg næmast til <i>éin</i> landslut, på andre punkt til andre
landsluter. Det styd seg til vestnorsk og nordnorsk t. d. når 
det hev einslita endingar i alle verb og tvostava hankyns- og hokynsord: 
<i>bera</i> og <i>bita</i>, <i>hane</i> og <i>stolpe</i>, <i>vike</i> og <i>vise</i>, — og ikkje 
tek umsyn til den austnorske tvikløyvingi i desse ordi (<i>bera —
bite</i>, <i>hana — stolpe</i>; <i>viku — vise</i>).<a href="#12">²</a> I andre ting styd det seg til 
austnorsken, og då fyrst og fremst til Austlands-mål. Med umsyn 
serskilt til Vestlandet, so kann normalen gå imot måli der 
i tilfelle då dei hev moderne nylagingar, og i tilfelle der dei 
hev halde på det gamle. Å kalla nynorsken for eit serskilt Vestlands-mål 
då, høyrer ingen stad heime.</p>

<blockquote><a name="11"></a>¹ Like vel ikkje so gamaldags som i dei andre skandinaviske måli, t. d. i 
norskdansk med skrivemåtar som <i>hvad</i> for ordet <i>va</i>. — I den færøyske tidskrifti 
<i>Vardin</i> for 1929 hev færøyingen <i>Chr. Matras</i> eit heller kvast åtak 
på den nynorske målformi åt Ivar Aasen, for di ho tek for lite umsyn til det 
historiske og etymologiske.</blockquote>

<blockquote><a name="12"></a>² Denne tvikløyvingi grunnar seg på nokre gamle tonelags- eller rettare 
tonelengd-høve, som for det meste ikkje er livande lenger.</blockquote>

<p>Det kann vera greidt å nemna nokre punkt der den nynorske 
skriftnormalen fylgjer austnorsk og serleg austlandsk, imot vestnorsk. 
— Til austnorsk reknar med Austlands-måli og trønde-måli.</p>

<p>Austnorsk, og nøgnare sagt austlandsk, er det når namnordi 
hev fleirtalsbøygjing på <i>r</i> i hankyn og hokyn: <i>hestar</i>, <i>hanar</i>, 
skåler. Fleirtalsendingi <i>r</i> er mesta berre austlandsk (<i>hestar</i> og 
sumstad <i>hester</i>; <i>hanar</i>; <i>skåler</i>). På Vestlandet, i Trøndelag og Nord-Noreg 
finst ho anten slett ikkje eller berre i spreidde restar 
(normalformene der er <i>hesta</i>, <i>hana</i>, <i>skåle</i>). Dette er verkeleg 
eit viktugt drag, og dei kann ikkje lata vera å taka umsyn til det 
for di um dei kjenner fleirtalsendingi på <i>r</i> vel ifrå svensk og 
dansk og norskdansk. Ho er ikkje sjølvsagd i eit norsk skriftmål, 
som skal retta seg einast etter norske tilhøve. — Vestlandet 
og Nord-Noreg hev her den mest moderne, og den mest sernorske 
framvokstren; for det sernorske er nettupp å kasta konsonantane 
i tonelett utljod.</p>

<p>Eit austlandsk principp til i substantivbøygjingi er det når 
dei so stryk <i>r</i>'en att i bunde fleirtal og skriv <i>hestane</i>, <i>skålene</i>, 
ikkje <i>hestarne</i>, <i>skålerne (skålerna)</i>. For Vestlandet og det nordanfjellske 
er det nokso lite logisk å fyrst setja til i ubundne 
fleirtal ein <i>r</i> som dei ikkje høyrer, og so sleppa honom att i 
bunde fleirtal. Det so mykje meir som dei i bunde fleirtal for 
det meste hev ei minning um gamall <i>rn</i> både vestanfjells og nordanfjells 
(<i>dn</i>, eller palatal <i>nn</i>). Men for austlandske måltilhøvi 
høver sovori bøygjing.</p>

<p>Austlandsk er det òg når notidbøygjingi av verbi hev <i>r</i>. Um 
dette kann segjast det same som um fleirtalsbøygjingi i substantivi. 
Vestlandet og det nordanfjeiiske hev so godt som berre 
<i>r</i>-lause former: han <i>føre</i>, <i>sende</i>; i det slag verb som kallast for 
<i>a</i>-verb hev dei vide stader der nått fram til reint klassisk einfelde: 
å <i>kasta</i>, notid han <i>kasta</i>, fyrrtid kasta, han hev <i>kasta</i>. 
Austlandet hev ålment — so nær som i sume av dalane — den 
meir alderdomlege bøygjingi på <i>r</i>: <i>fører</i>, <i>sender</i>, og <i>kaster</i>. Normalen 
fylgjer den bøygjingi (med <i>a</i> i <i>kastar</i>).</p>

<p>Substantivi og verbi er av dei viktugaste ordkiassone, og det 
gjev nynorsken nettupp ein sterk <i>austnorsk</i> svip at han i slike 
hovudting i bøygjingi styd seg serskilt til Austlandet. —</p>

<p>Austnorsk er det når riks-normalen held på <i>m</i> i utljod i ord 
som <i>millom</i>, <i>gjenom</i>, relativet <i>som</i>, pronomenet <i>honom</i>, dativ når 
det vert bruka (<i>hestom</i>), m. m. Vestlands-målføri hev gjenomført 
den meir moderne og sernorske ijodlovi her òg, at dei kastar 
konsonanten i tonelett utijod (<i>myljo</i> o. dil., <i>gjøno</i> etc.).</p>

<p>Adjektivbøygjingi er austnorsk. Det sermerkt vestlandske er 
at adjektivi framleis hev kynsbøygjing i fleirtal: <i>store</i> daga(r) og 
<i>stutta</i> næte(r). Austnorsk og nordnorsk hev ikkje sovori kynsbøygjing, 
og ikkje det nynorske skriftmålet heller. — I dette 
stykket er det dei austnorske målføri som er mest moderne, i 
motsetning til ved substantiv- og verbalbøygjingi.</p>

<p>Konsonantverket er austnorsk (og nordnorsk) i slike ord som 
<i>hamn</i>, <i>namn</i>; <i>ofte</i>, <i>ufs</i>. Sermerkt vestlandsk er <i>havn</i>, <i>navn</i> (<i>habn</i>, 
<i>nabn</i>), <i>opte</i>, <i>ups</i>.</p>

<p>Austnorsk, nøgnare sagt specielt austlandsk, er dei konservative 
skrivemåtane med <i>g</i> og <i>k</i> for <i>gj</i>, <i>kj</i> framfyre tonelett <i>e</i>: t. d. 
<i>sager</i>, <i>saker</i> for <i>sagje(r)</i>, <i>sakje(r)</i>. Ikkje å tala um skrivemåtar 
som <i>tenker</i>, <i>ynske</i>, <i>stykke</i>, som endå til på Austlandet helst er 
utkantformer.</p>

<p>Ei sudaustlandsk, konservativ utkantform er òg infinitivsmerket 
<i>å</i>. Vestnorsk og i det heile meir ålmenn-norsk er <i>te (til)</i>.</p>

<p>Og kor gjev ikkje småordi <i>den</i>, <i>det</i>, <i>der</i> nynorsken eit austnorsk 
lag. Vestlandsk er <i>dan</i>, <i>da(t)</i>, <i>dar</i>. Her hev vestlandsk dei 
eldste, og austnorsk (med nordnorsk) dei nyare formene. —

<p>Eg vil ikkje ha sagt at det hadde vore noko gale um nynorsken 
hadde havt meir vestnorsk farge enn han hev. Solei at 
ordi mine her liksom skulde vera eit slag forsvar. Eg vil berre 
ha fram det reint faktiske: at det å kalla nynorsken etter si 
form for eit specielt Vestlands-mål, det strider beint imot dei 
røynlege tilhøvi. Dersom dei vil taka til å saumfara den «obligatoriske» 
rettskrivingi for nynorsk, so er det fulla ikkje so godt 
å segja kva for ein landslut som fær mest. Ikkje trur eg at det 
skulde verta Austlandet som vart misbytt. Helst er det so at serformene 
i nynorsken er derifrå.</p>

<p>Når påstandet um «Vestlands-mål» likefullt kann halda seg 
so hardnakka, kjem det sjølvsagt i mange høve av skort på sakkunnskap. 
Dinæst kjem det at del ikkje dømer ut ifrå rein 
norsk synsstad, men held for sjølvsagde sume drag som dei 
kjenner frå norskdansk, eller frå svensk og dansk. Endeleg 
kjem det av at dei ikkje godtek sjølve grunntanken i målreisingi: 
den å reisa eit romslegt, demokratisk mål der <i>alle</i> måiføre 
av nasjonal rot (ikkje norskdansk!) kann finna seg att so lett 
som mogelegt. Dei vil anten ha eit meir lokalfarga — dermed 
òg trongare og mindre demokratisk — mål, som byggjer på ein 
einskild landslut; — oftast tenkjer dei då på den sudaustlege, og 
minst sernorske, hyrna av Austlandet. Eller dei vil beint fram 
ha det tilvande norskdanske bokmålet til grunnlag og hovudrettesnor, 
soleis at dei berre skal laga noko um på det. Mest 
alt som ikkje samferst med det norskdanske talemålet, reknar 
dei då for avvik frå det gode og naturlege. Dette er greide nok 
synsmåtar i seg sjølv. Men dei kann ikkje bruka desse synsmåtane 
når dei vil gjeva ei vitskapleg, objektiv umdøming um 
kva som i sanning er det faktiske grunnlaget for nynorsken.<a href="#21">¹</a></p>

<blockquote><a name="21"></a>¹ Professor Lindroth ynskjer at del måtte gjera nynorsken meir austnorsk 
for at han skulde verta lettare for svenskar og danskar. Her òg trur 
eg dei mistek seg noko, dersom dei vil taka umsyn til slikt som røynleg er 
ålment konstituerande i autnorsk talemål. Det som fyrst og fremst måtte til 
for å gjera nynorsken ser-austnorsk, var å føra inn dei tvikløyvde formene 
i tvostava ord (<i>bera — bite</i>; <i>hana — stolpe</i>; <i>viku — vise</i>). Men sovori kløyving 
hev dei ikkje anten i svensk eller dansk riksmål; ho vilde snaudt vera 
til nokon lette for frendane våre i Sverike og Danmark.</blockquote>

<p>Dette var rettskrivingi og formverket. Med umsyn til <i>ordval</i>
og <i>fraseologi</i> og <i>setningsbygnad</i> er det likso gale å segja at nynorsken 
hev knytt seg til nokon serskild landslut. Princippet 
hev vore å halda alle slusor opne for alle landsluter. Dette var 
eit principp som alt Ivar Aasen heldt sterkt på, han var til og 
med takksam for at Asbjørnsen og Moe drog so mange gode 
Austlands-ord fram i den danske målhamen som dei brukte. 
Det same princippet hev målmennene hævda jamt sidan. Og um 
folk vil sjå på den nynorske litteraturen, so skal dei finna at 
diktarane hev aust med fyrekjærleik kvar or sitt heimemål, 
kvar dei so hev havt heimstaden sin —: Garborg or jærbu-målet, 
Tvedt or harding-målet, Uppdal og Duun or trøndemålet, Aukrust, 
ørjasæter og Sven Moren or dei austlandske dølemåli, 
Oskar Bråten or folkemålet i Oslo. Tanken hev vore at alt saman 
med tidi skulde renna heilt i hop til ei større og rikare eining, 
der alle skulde kunna finna att sitt og ingen vera utestengd. 
Altso den vide nasjonal-demokratiske tanken her òg. 
Sjølvsagt høver ikkje dette heller for deira synsmåte som vil 
at <i>ein</i> landslut <i>åleine</i> skal gjeva normen. Ikkje heller høver det 
for deim som vil at den tilvande norskdansken skal vera grunnlaget 
og so dialektane gjeva «tilsig». Men for di um det er imot 
sjølve princippet, so hev dei ikkje rett til å vilkårleg setja stempelen 
«Vestlands-mål» eller «døle-mål» eller kva det no kann 
vera på nynorsken, all den stund han faktisk i sitt ordval og si 
ordleggjing, både i teori og praksis, hev heile landet til grunnlag 
(det som hev norsk talemål). Ein objektiv dom må byggja 
på nynorsken sjølv og på den nynorske litteraturen som ligg 
lyre. Og dei må fyrst ha tenkt seg inn i kva det er nynorsken 
sjø1v vil.</p>

<p>Det andre punktet som eg trur bokskrivaren mistek seg noko 
i, er med umsyn til framandordi. Han minner um kva verd det 
«internasjonale språkgodset» hev for eit mål, og ber fram som 
eit skandinavisk ynskjemål at målmennene ikkje må stengja seg 
for mykje ute ifrå framandordi, og isolera seg uturvande frå dei 
andre norderlendske språki ved det. Her trur eg han tenkjer seg 
at målmennene hev meir imot framandord enn dei hev i det
store og heile, i minsto i dag; det um han so nemner at ikkje 
alle målmenn er imot å bruka internasjonale ord. —</p>

<p>Frå norsk synsstad fell framandordi i tvo flokkar. Der er germanismane, 
anten dei no kjem beinveges, eller yver dansk og 
norskdansk. Og so er det dei røynlege internasjonale ordi, som 
for det meste er frå klassiske mål eller av romansk rot. Det 
<i>fyrste</i> slaget, dei tyske lånordi, og ikkje mindre del tyske ordlagingselementi, 
er nynorsken sterkt imot. Det finst full mange 
tyske ord og mekaniske umsetjingslån i bruk i nynorsk, men 
strævet gjeng ut på å bægja imot og reinsa deim ut att. Det lyt 
vera soleis av umsyn til nynorsken si sjøv; for tysken, som er eit 
nærskyldt språk, hev ei evne til å arma ut målet, med at han 
tepper att for dei heimlege kjeldone. Dei tyske ordi og ordlagi, 
når del slepp til, trengjer til sides nasjonale ord og vendingar 
og set stengje for den rike uppkoma med målande og hendige 
ordlag or folkemålet. Og dei tyske ordlagingselementi — t. d. 
endingi -<i>helt</i> — et svart ikring seg og tyner ned den evna som 
norsk mål eig i seg sjølv til ordlaging og nyvokster, med hjelp 
av sine eigne avleidingsendingar, med ljodbrigde m. m. Jamfør 
korleis endingi -<i>hed</i> (-<i>het</i>) hev herja i dansk og norskdansk! 
Difor er målreisingi puristisk her, av principp. Og ein kann 
segja at ho er i samsvar med eit sterkt ålment straumdrag ved 
det. For del freistar mykje i andre land òg no å søkja attende 
til «sprogets gamle malm» (Lis Jacobsen), og nytta ut voksterevna 
i måli sjølve til å få nasjonale, rotvaksne språk. Men det 
er visseleg ikkje dette slag språklån som professor Lindroth 
tenkjer på. Dei germanske språklåni er ikke internasjonale. 
Han tenkjer på dei røynleg internasjonale ordi.</p>

<p>Men med umsyn til dette slag framandord kann me ikkje 
segja at målstrævarane i det store og heile er serskilt puristiske. 
Det ser ein snøgt dersom ein tek og les nokre avisor eller nokre 
faglege og vitskaplege utgreidingar på nynorsk. Den ålmennaste 
synsmåten, skulde eg tru, er at ein fær stå heller fritt til dei internasjonale 
ordi, og bruket fær retta seg etter stilen og emnet, 
og etter det publikum ein talar til. Ein kann kanskje segja det 
soleis, at stend det eit godt heimelegt ord til råds, so er det i
samsvar med god «målteori» å bruka det. Men ein driv ikkje nokor 
<i>kunstig</i> leiting etter avløysarar for vanlege og velkjende 
internasjonale ord. Det er ikkje naudsynt; for <i>desse</i> ordi treng 
ikkje målet um å halda ute til sjølvverje. — Rett nok trur eg 
ikkje, at det vil ha so stort å segja til å binda del norderlendske 
tjodene saman, anten so nynorsken tek upp meir eller mindre av 
desse framandordi. Dei fleste svenskar og danskar og likeins 
dei norrøne Vesterhavs-folki, skynar vel av naturi likso godt 
ordet «svartsyn» som, ordet «pessimisme». Men dei internasjonale 
ordi gjev eit slag vidare samband, og hev stempel og innhald 
frå ein større kulturkrins. Difor kann dei vera gode å ha, 
og difor brukar nynorsken deim med same rett som andre mål, — 
og han hev ikkje nokon serskild skyldnad til å greida seg deim 
forutan.</p>

<p>Nokon sovoren skyldnad kjenner ikkje målfolket på seg heller. 
Når utanforståande stundom kann tala som målfolket hadde 
det, eller burde ha det, er det ei mistyding.</p>

<p>I denne umrøda hev eg fest meg ved tvo punkt der eg meiner 
at bokskrivaren hev teke i mist. Det er helst for desse motmæli 
skuld at heile stykket er skrive. Til slutt vil eg segja, at det er 
ikkje meiningi med dette å lasta boki. Det som eg hev nemnt, 
er detaljar innanfor den råma som boki hev, og grip ikkje inn 
i det andre innhaldet. Boki er all igjenom interesse-vekkjande 
for deim som balar med språkspursmål. Og eg tek upp att: norske 
lesarar òg vil ha glede og gagn av henne.</p>

[[Kategori:Kva er målreising?]]
[[Kategori:Gustav Indrebø]]