Høgnorskdagane:Mannjamning millom høgnorskt og norrønt
Av Terje Torgilstveit
Eg vil av skjønelege grunnar berre sjå på einskilde luter av måli i samanlikningi. Difor er det nok mykje eg ikkje fær teke med.
Aasen skriftfeste ein ny-norsk normal. Berre i dette ligg eit stort steg burt frå norrønt, men i denne skriftfestingi gjorde han óg eigne val, på godt og vondt. Um de les Indrebø si Norsk Målsoga, so vil de sjå at sjølv han ikkje alltid var like glad i Aasen sine val.
Innhaldsliste
Verbi:
Høgnorsk; -a i alle infinitivsformer av verbet, som i norrønt. Ikkje noko tull med -e infinitiv eller kløyvd infinitiv.Elles er det store skilnadar, p.g.a av nedbrytingi av person- og modus bøygningi av verbi. For å visa kor nedbrote t.d. personbøygningi hev vorte, vil eg nytta verbet å vera, i presens(notid):
sg.
1.pers em - eg er
2.pers ert - du er
3.pers er - han/ho er
pl.
1.pers erum - me er
2.pers eruð - de er
3.pers eru - dei er
Me nyttar ei verbform der norrønt nytta seks!
Kasus:
I millomnorsk tid gjekk kasusbøygningi i uppløysing, likevel var det i nokre dialektar fleire restar av dativ enn dei Aasen slepte inn. Deim og honom, hev jo motstykke i riksmål; dem og ham. Når det gjeld genitiv var det òg dialektar med betre haldne og meir av bøygde former, enn dei som er slepte inn i det høgnorske skriftmålet.Substantiv:
I-forma i hokjønn:</b></P><P>I-forma er ein måte å nedteikna eit skilje me finn i nokre dialektar, millom til dømes solæ og visa / sola og viso.</P> <P>Eg hev sett at i-former, bundi form av hokjønns substantiv, vert kalla sterke. Dette er tull, avdi skilnaden mellom sterk og linn bøying av hokjønns substantiv, berre gjeld i norrønt. Der det er eit skilje millom fåe og mange bøygningsformer.</P> <P>-Sterk bøying m/bunden form:</P> <P>Her kunde fleire stamme-typar vore valde, men eg hev teke eit døme frå ó-stammane.</P> <P>Mynster; mQn, man/faks.</P> <P>Eintal: N mQn + in = mQnin</P> <P> A manar + innar = manarinnar</P> <P> G mQn + inni = mQninni</P> <P> D mQn + ina = mQnina</P> <P>Fleirtal: N manar + inar = manarnar (bortfall av i)</P> <P> A mana + inna = mananna (bortfall av i pga av a)</P> <P> G mQnum+ inum = mQnunum</P> <P> D manar + inar = manarnar</P> <P>-Linn bøygning m/bundi form:</P> <P>Mynster; saga.</P> <P>(Dette mynsteret gjeld hovudsakleg urnordiske ón-, wón-, jón- og ijón-stammar.)</P> <P>Eintal: N saga + in = sagan (bortfall av i pga a)</P> <P> A sQgu + innar = sQgunnar</P> <P> G sQgu + inni = sQgunni</P> <P> D sQgu + ina = sQguna</P> <P>Fleirtal: N sQgur +</P> <P> A sagna + O.S.B.</P> <P> G sQgum +</P> <P> D sQgur +</P> <P>Sams for dei andre nordiske måli er at dei hev halde på -n i hokjønn óg. Aasen ville ikkje det, avdi han var redd for danske tilstandar:</P> <P>Dansk, 2 kjønn, bestemt form: Drengen, pigen og huset.</P> <P>Men i t.d. svensk hev dei utljodane -n, og hev likevel halde på hokjønnet:</P> <P>Svensk, 3 kjønn, bestemt form: Pojken, men flickan og huset.</P> <P>Endingsvokalar:</P> <P>I gamalnorsk ofte: a, e og o/u(ofte vokalharmoni).</P> <P>Gamalislandsk: a, i og o(eldre?)/u(yngre?).</P> <P>I norrønt, ikkje noko kjønns-skilje millom i og e: armrinn og mQnin / (gamalnorsk:) armrenn og mQnen. Men der er det skapt eit skilje i høgnorsk: mannen mot soli.</P>
<P>Umljod:
Eit kjenneteikn på vestnordisk er at omljodane hev verka sterkare enn i austnordisk. I dette høve hev høgnorsk halde betre på omljodsvokalane. Døme: gåve mot gave.</P><P>Høgnorsk hev òg halde på det gamle skiftet millom ikkje-omlydt eintal, døme barn, og omlydt fleirtal, døme born.</P>
<P>