Sjå kjelda til Høgnorskdagane:Norsk målsoga i dei eldste tider

<p><b>Av Terje Torgilstveit</b></p>

<P>&#9;M&aring;let er eit gamalt ervestykke: Men det er ikkje skapa ein gong for alle, og hev heller ikkje halde seg uendra gjenom hundrad-&aring;ri. Snarare er det ein mosaikk,der gamle bitar med tidi hev falle ut, medan nye hev vorte limt p&aring;.</P>
<P>&#9;Kvart ord hev si eigi forteljing: Sume er f&oslash;dde og uppvaksne millom fjelli her heime, medan andre er vandringsmenn, som hev vandra gjenom rike og hundrad&aring;r. Nokre er heimf&oslash;dingar som aldri hev vore utanfor bygdi si, medan andre vandra ut og bur i dag t.d. i England og Amerika. Mange hev d&oslash;ydd saman med dei som nytta dei.</P>
<P>&#9;Ord er kulturhistorie: Um ein plass t.d. ber namnet Torshov, so kann me tru at der var det i heidensk tid, ein offerplass til guden Tor. Um ein annan stad heiter t.d. H&oslash;yseter, so veit me at der dreiv dei ein gong st&oslash;lsdrift. Dette er kjeldor som me m&aring; berga for borni v&aring;re. Til d&oslash;mes hev snart alle ordi som hev med dei gamle handverki v&aring;re svunne vekk, som handverki sj&oslash;lve. Kor mange veit i dag kva ein laggar er?</P>
<P>&#9;Ordi lever gjenom oss, men dei lever likevel p&aring; mange m&aring;tar &ograve;g eit eige liv. Ord er endring. Ord er som kamelonar, dei kann endra utsj&aring;nad eller innhald, men likevel vera seg sj&oslash;lve. Dei kann &oacute;g hekta seg til kvarandre p&aring; nye m&aring;tar, og soleis laga nye ord. Skriftm&aring;l, ordlistor og grammatikk-b&oslash;ker er v&aring;r m&aring;te &aring; pr&oslash;va &aring; lenka og temja dei. Alle dei ordi som til kvar tid er til stades i eit m&aring;l, samlar seg i ulike gruppor som t.d. verb, substantiv o.l., innan eit yverordna grammatisk system.</P>
<P>&#9;Sj&oslash;lv um m&aring;let kann synast &aring; ha sitt eige liv, verkar hendingar elles i historia &ograve;g inn p&aring; m&aring;let. P.g.a denne samanvevingi millom m&aring;let og den verdi det levde i, kjem eg i det fylgjande til &aring; stydja meg til arkeologi, historie og litteratur.</P>
<P>&#9;Ein gong for lenge, lenge sidan... N&aelig;rare avgjord for millom 10- og 12 000 &aring;r sidan, kom dei fyrste menneskja til Noreg etter istidi. Dei fylgde nok etter reinflokkane som beita uppunder isbreane, og som m&aring;tte fara nordover etterkvart som breane trekte seg attende. Korleis dei tala, kva dei tenkte og trudde p&aring; er tapt for oss; me hev berre pilspissar og slikt att etter deim. Men um me gjer eit langt hopp fram til rundt 3000 &aring;r fyrr Kristi f&oslash;dsel, ljosnar det litt i m&aring;lsoga...</P>
<P>Fyrst p&aring; 1700-talet, d&aring; britane i samband med koloniseringi av India, kom i kontakt med sanskrit, uppdaga ein at m&aring;l som sanskrit, gresk og latin m&aring;tte stamma fr&aring; same m&aring;l. (D&oslash;me p&aring; skyldskap: gamalnorsk &aelig;sir, pl &aacute;ss, i slekt med sanskrit asura; demon, og gamalpersisk ahura, upphavleg tyding truleg &aring;nd/ande.) Ein m&aring; presisera at indo-europeisk ikkje skal verta forstade som eit raseomgrep, men som eit spr&aring;kleg umgrep. Dei indo-europeiske m&aring;li utgjer i dag ei av verdsens st&oslash;rste m&aring;l&aelig;tter, og lingvistisk og arkeologisk materiale ser ut til &aring; byggja upp under at dei indo-europeiske m&aring;li hev utvikla seg fr&aring; eit m&aring;l som vart tala ca. 4000 f.Kr, av nomadar p&aring; slettone millom Volga og Svartehavet. Desse steppe-kulturane vert ofte samla under nemningi kurgan, som er russisk for gravhaug.</P>
<P>I Norden vert perioden 2800-2300 f.Kr. ofte kalla strids&oslash;ks- eller snorkeramisk-kultur. I eit stort umr&aring;de fr&aring; S&oslash;r-Russland til Vest-Europa, breider det seg p&aring; denne tidi fleire gruppor med mange sams kulturdrag. Likskapar er, forutan snorkeramikk og strids&oslash;kser, ofte einskildgravleggjingar under haug. Gjerne med den gravlagde i hockerstilling, dvs p&aring; ryggjen med beini trekt upp mot magen. Eg vil taka det for gjeve at den kulturelle horisonten med kurgan-snorkeramikk-strids&oslash;ks er identisk med indo-europeisk talande gruppor. So tek me eit nytt langt sprang, yver slutten av steinalderen og heile bronsealderen, fram til byrjingi av jarnalderen.</P>
<P>&#9;Dei skilde germanske m&aring;li hev eitt sams upphav. Dette upphavsm&aring;let kallar me urgermansk eller frumgermansk. Me hev ingen litter&aelig;re minne um det, og lyt difor slutta fr&aring; dotterm&aring;li korleis det s&aring;g ut. D&aring; f&aelig;r me former som; urgermansk *stainaz for nynorsk stein; urgerm. *armai, urnordisk *arm&eacute; og norr&oslash;nt armi (dat. sg. til armr m). Ved overgangen fr&aring; indo-europeisk til dette samgermanske grunnm&aring;let skjer det ei heil rad med overgangar i konsonantverket. Millom anna den sokalla &quot;Verners lov&quot;, kor ustemde frikativer vert stemde, d&oslash;me: p, t, k vert til f, &thorn;, h.</P>
<P>Det gjekk &ograve;g fyre seg yvergangar i vokalsystemet, t.d. kom den sokalla avljoden upp. Avljod er ei veksling i rotvokalar i dei sterke verbi. D&oslash;me: norr. krj&uacute;pa-kraup-krupu-kropit, dette er det same verbet som dagsens krypa. Korleis avljod uppstod hev noko &aring; gjera med variantar av vokalkvalitetane e og u i indoeuropeisk. Aksenten vert i urgermansk tid fast knytt til fyrste stavingi, d.v.s. rotstavingi.</P>
<P>&#9;Etter ei tid kl&oslash;yvde germansk seg i fleire greiner. Urnordisk, den nordlege greini, reknar ein med vart tala fr&aring; rundt &aring;r 0 til kring &aring;r 700. Eldre urnordisk gjeng fram til kring &aring;r 500, og i denne tidi vart det tala eitt sams m&aring;l i Norderlandi. Yngre urnordisk eller synkopetid, dvs. tidsbolken millom 500 til 700, var ei tid med store endringar i m&aring;let, noko eg vil koma tilbake til seinare. Istadenfor urnordisk fyreslog Indreb&oslash; frumnordisk som namn p&aring; dette m&aring;let, men det hev ikkje slege gjenom.</P>
<P>&#9;Me hev i fyrst og fremst tvo kjeldor til dette m&aring;let. Ei kjelda er ord som er teke upp i samisk og finsk m&aring;l. D&oslash;me; finsk vantus, som gjev urnordisk *wantuR, dette er det same som norr&oslash;nt vQttr. Eit anna d&oslash;me; finsk rengas, urnordisk *hringaR, og norr&oslash;nt (h)ringr. Den andre kjelda er runeinnskriftene. Fr&aring; kring &aring;r 200 e.Kr hev me dei fyrste runeinnskriftene med den eldre runerekkja. Desse er diverre ofte stutte og vanskelege &aring; tolka. Eit d&oslash;me p&aring; ei slik innskrift er gullhornet fr&aring; Gallehus i Danmark: ek HlewagastiR holtijaR horna tawido, som tyder: Eg Hlegjest fr&aring; Holt gjorde hornet. I tillegg kjem nokre stadnamn som me reknar med stammar fr&aring; denne tidi.</P>
<P>&#9;Synkope tyder samandraging. I tidi millom 500 og 700 fall alle ljodlette, stutte (og unasalera) vokalar burt; HarjawaldaR vart til norr&oslash;nt Haraldr; og HarabanaR d.v.s. *HrabnaR gjekk til hrafn, som i dag heiter ramn. Etter mi meining var urnordisk eit nydeleg m&aring;l, med sine lange ord og mange vokalar.</P>
<P>&#9;No fylgjer dei viktigaste overgangane:</P>
<b>A) Bryting</b>

<P>Urn. stutt, trykktung /e/ har i norr&oslash;nt utvikla seg til ja eller jQ under p&aring;veknad av /a/ eller /u/ i den etterfylgjande stavingi.</P>
<P>e&gt;ja: *ebnaR &gt; jafn adj. (jmf. t. eben) jamn</P>
<P>e&gt;jQ: urn. *er&thorn;u &gt; jQr&eth; f jord (jmf. t. Erde) </P>

<p><b>B) Umljod</b></p>

<P>Istadenfor umljod nytta Indreb&oslash; ljodbrigde, men dette umgrepet vert ikkje nytta i dag. Ein umljod er ein regressiv fjernassimilasjon, som i dei fleste tilfelli er partiell(/delvis). Ofte fall dei endingsvokalane som verka umljodande i yvergangen millom urnordisk og norr&oslash;nt. D&oslash;me p&aring; umljod: *sofiR &gt; s&oslash;fr.</P>

<P><b><i>A-umljod:</i></b></P>

<P>i&gt;e: verr m (&lt;*weraR&lt;*wiraz, jmf. lat. vir) mann.</P>
<P>u&gt;o: bo&eth; n (&lt;*boda&lt;*buda, jmf. da. sv. bud)</P>

<P><b><i>I-umljod:</i></b></P>

<P>u&gt;y: &thorn;yng&eth; f (&lt;*&thorn;ungi&thorn;u) til &thorn;ungr adj.</P>
<P>&uacute;&gt;&yacute;: m&yacute;ss nom. pl. (&lt;*m&uacute;siR) til m&uacute;s f</P>
<P>o&gt;&oslash;: hn&oslash;tr nom. pl. av hnot f n&oslash;tt</P>
<P>&oacute;&gt;œ(=lang &oslash;): blœtr pres. 2. sg. (&lt;*bl&oacute;tiR) til bl&oacute;ta v. ofra</P>
<P>a&gt;(&aelig;&gt;)e: gestr m (&lt; -gastiR, jmf. t. Gast)</P>
<P>&aacute;&gt;&aelig;: l&aelig;tr pres. 2. sg. (&lt;*l&aacute;tiR) til l&aacute;ta v.</P>
<P>au&gt;ey: hleypr pres. 2. sg. (&lt;*hlaupiR) til hlaupa v.</P>

<P><b><i>U-umljod:</i></b></P>

<P>(kann koma av /w/)</P>
<P>i&gt;y: syngva v. (jmf. got siggwan)</P>
<P>e&gt;&oslash;: Hallfr&oslash;&eth;r (&lt;*-freduR)</P>
<P>a&gt;Q: mQgr m (urn. *maguR, jmf. got. magus) son</P>
<P>&aacute;&gt;Q(seinare skriven &aacute;): skQl f (&lt;*sk&aacute;lu)</P>
<P>Fonologisk U-umljod, dvs umljod grunna -u i b&oslash;yingsending, er framleis verksam i norr&oslash;nt. a &gt; Q  / u: kalla sv.v. men kQllu&eth;u; nagl m. men nQglum</P>
<P>Umljodsvokalar: Umljodane, dvs assimilasjonar som ofte berre verka partiellt, skapte dimed mange heilt nye vokalar, sett i h&oslash;ve til det urnordiske vokalsystemet. Og det m&aring;let tapte i ordlengd, vann det i vokalrikdom. Dei nye vokalane var i hovudsak: y, &oslash;, Q og &aelig;; med b&aring;de stutte og lange former.</P>
<P>Elles gjekk det &oacute;g fyre seg mange konsonantoverganger. D&oslash;me: nt &gt;tt; mQttul (kappe) mot tysk Mantel. Synkopen r&aring;ka ljodlette forstavingar, &oacute;g kalla prefiks. Dette f&oslash;rde til at dei germanske prefiksa be-, ge- og er- ikkje lenger fanst i norr&oslash;nt. At dei sidan hev kome inn att i svensk, dansk og bokm&aring;l, skuldast p&aring;verknad fr&aring; tysk.</P>
<P>I denne yvergangstidi voks det fram fleire lokale sermerkje, t.d. verka umljodane og brytingi sterkare i vest enn i aust. D&oslash;me: dansk bo og bro mot norsk bu og bru; dansk melk mot norsk mj&oslash;lk osb. I aust byrja ein &oacute;g tidleg med &aring; laga einskildvokal av tviljodane. Slike skilnadar gjer at me ofte plar &aring; dela dei nordiske m&aring;li inn i tvo greiner. Den aust-nordiske greini er svensk og dansk, medan islandsk, norsk og f&aelig;r&oslash;ysk utgjer den vest-nordiske greini. Gamal-norsk og gamal-islansk sl&aelig;r me ofte saman under namnet norr&oslash;nt. </P>
<P>&#9;Kva var &aring;rsaki til den store umlagingi i m&aring;let? Arkeologien hev synt at tidi 400-570 e.Kr., folkevandringstid, var ein uroleg periode her i Norden &oacute;g. Bygdeborgar vart bygde, hustufter syner teikn etter eld, gull vart grave ned m.m. Men eg held p&aring; at den viktigaste &aring;rsaki til endringane, var ein pest som kom til Noreg i den fylgjande perioden. Dette avdi halve folkemengdi ute i Europa, d&oslash;ydde av ein pest som herja p&aring; 500-talet.</P>
<P>&#9;Innan norsk arkeologi gjeng tidsbolken 570-800 under namnet merovingertid. Det ser ut til &aring; ha vore ei stor nedgangstid i landet v&aring;rt: Me hev f&aring;e og fatige gravfunn, og pollenpr&oslash;var fr&aring; myrar viser nedgang i dyrking og beiting. Gardar som hadde vorte rydda i romartid, vart lagde aude, og busetnaden vart samantrekt til gardane med best jordbruksland. Eg meiner difor at dei arkeologiske kjeldone styd teorien um pest.</P>
<P>&#9;Fr&aring; sluten av 700-talet h&oslash;yrer me um fleire yverfall ute i Europa, og um korleis menn fr&aring; nord herjar og brenn. Dette var noko som heldt fram heilt til kring 1066, d&aring; Harald H&aring;rdr&aring;de vart slegen ved Stamford, og vikingtidi tok slutt. Vikingtidi var p&aring; mange sett ei ekspansjonstid. Busetnaden breidde seg inn i dalane og upp mot h&oslash;gfjellet, Island vart bygd, Amerika uppdaga m.m.</P>

[[Kategori:Høgnorskdagane]]