Sjå kjelda til Høgnorskdagane:Noko om Erling Kristvik og tenkinga hans

<p>Av &Aring;smund Str&oslash;mnes</p>

<P><b>INNLEIING OG AVGRENSING</b></P>

<P ALIGN="JUSTIFY">Den vyrde Lars Bjarne Mar&oslash;y har bede meg kome hit til oppvekstbygda mi og seie noko til m&oslash;telyden om pedagogen Erling Kristvik som levde og arbeidde i Volda i over 40 &aring;r (41) og som tente til sitt levebr&oslash;d her i 23 &aring;r. Det har eg takka ja til, sidan eg m&oslash;tte Kristvik p&aring; n&aelig;rt hald i barndomen og i ungdoms&aring;ra, og seinare las l&aelig;reb&oslash;kene hans p&aring; l&aelig;rarskulen, men s&aelig;rleg av di eg i skikkeleg vaksen alder blei bergteken av tankekrafta, skaparevna, sj&oslash;lvstendet og skarpsynet hans. Det var ogs&aring; medverkande til mitt ja at Mar&oslash;y sa at eg fekk finne ut sj&oslash;lv kva eg ville sette s&oslash;kelyset p&aring; i forteljinga mi om tenkinga og livsgjerninga til mannen. Men d&aring; eg fekk sendt programmet for h&oslash;gnorskdagane til meg, s&aring;g eg – noko til mi undring – at det var venta at eg skulle syne koplingar fr&aring; landsgymnas til Kristvik sin pedagogikk. Om nokon her har sett fram til &aring; f&aring; ei <I>slik</I> utgreiing, seier eg med ein gong: du vil bli vonbroten. Kristvik var aldri knytt til landsgymnasa. (Landsgymnastanken blei reist i 1910 av Noregs Ungdomslag, f&oslash;lgt opp i 1911 av 10 stortingsmenn som fekk Stortinget til &aring; oppnemne Landsgymnaskomiteen, som kom med tilr&aring;dinga si i 1913 som i sin tur f&oslash;rte til vedtak om &aring; skipe landsgymnas i 1914. Det f&oslash;rste kom som kjent i 1916 (Voss). Etter kvart kom det landsgymnas p&aring; Hornnes, i Eidsvoll (1918), i Orkdal, i Steinkjer, i Bryne, p&aring; Sandane, i B&oslash; i Telemark og p&aring; Finnsnes. Gymnasa inkluderte mellomskulen, seinare realskulen i eit 4-&aring;rig samla kurs, og kravde opptaksalder p&aring; minimum 16 &aring;r. Om alle kan ein vel truleg seie at dei var nynorskbastionar, med framst&aring;ande brukarar og talspersonar for nynorsken. Men i Volda var det ikkje landsgymnas). Eg kjenner ikkje til at Erling Kristvik har skrive om landsgymnasa, korkje i den tida det blei agitert for dei eller etter at dei blei oppretta. Eg har, saman med f&oslash;rsteamanuensis Peder Bergem, sett opp bibliografien over Kristvik sin forfattarskap, og s&aring;g d&aring; ikkje noko arbeid som samla seg om emnet &quot;landsgymnasa&quot;, korkje om det politiske m&aring;let som dei skulle tene (gi landsungdomen ein veg til h&oslash;gare utdanning) eller om det strategiske posisjonen som l&aelig;rarane fort s&aring;g at dette gymnaset kunne f&aring; (&aring; skape nasjonale haldningar, &aring; skape respekt for norsk bygdekultur og –tradisjon og &aring; l&aelig;re ungdomen &aring; bli glad i og &aring; bruke nynorsk m&aring;l i tale og skrift). </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">&#9;I det heile: Erling Kristvik var ingen forkjempar for det politiske m&aring;let til landsgymnasa. Heller ikkje har han ofra pedagogikken der s&aelig;rleg merksemd. Gymnasa sin pedagogikk har ikkje skilt seg fr&aring; pedagogikken i bygymnasa, og han har i dei humanistiske faga opp til det siste vore merke av nyhumanismens ideologi, medan realfaga har vore prega av eit meir positivistisk og pragmatisk ideal. Kristviks pedagogikk, derimot, var tenkt ut fr&aring; kva som kunne utrettast i grunnskulen. Og n&aring;r det gjeld norskdomsstrastegien som landsgymnasa  realiserte, har han ikje ytra seg om den i dei publikasjonane eg er kjent med. </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">At Erling Kristvik blei nynorskmann, hadde heller ingen samanheng med landsgymnas-skipnaden, men tvert om med eit konservativt bygymnas. Avgjera om det fann stad d&aring; han var eit par og tjue &aring;r. &Aring; velje nynorsken som skriftform, var d&aring;, som no, ikkje eit sj&oslash;lvsagt val. I festskriftet til 70-&aring;rsdagen hans fortel nordm&oslash;ringen og venen,  statsarkivar Anders Todal, om korleis den frukta voks og mogna.- Her les vi:</P>

<P ALIGN="JUSTIFY">Det var p&aring; mellomskulen i Volda at Erling Kristvik m&oslash;tte nynorsken, eller &quot;landsm&aring;let&quot; som vi sa og skreiv den tida. Mellomskulen […] var vel ikkje noko &quot;m&aring;lreir&quot;. Men Erling Kristvik m&oslash;tte sin lagnad i kameraten Olav Vevang. Den karen hadde f&aring;tt m&aring;lgriller av verste slaget, og no skulle han skape ein proselytt av sambygdingen sin, som ikkje just var av det beinkl&oslash;yvde vedslaget. Ordsksiftet mellom dei to gjekk for fullt dag og d&oslash;gn. Nokor omvending i m&aring;lsp&oslash;rsm&aring;let opplevde ikkje Erling Kristvik den gongen. (s. 14-15). […] [Fr&aring; 1903-1905 gjekk han p&aring; gymnaset i Kristiansund]. Alle gymnas plar ha eit elevsamfunn. Ei oppleving i dette laget gjorde Erling Kristvik til m&aring;lmann for godt. Det gjekk for seg p&aring; den m&aring;ten at bokm&aring;ls-yngelen i [elevsamfunnet] &quot;Lyceum&quot; hadde rotta seg saman om &aring; dukka Olav Vevang p&aring; eit m&oslash;te, der ordskifteemnet sj&oslash;lvsagt skulle vera &quot;m&aring;lsagen&quot;. I si naud gjekk Vevang til sambygdingen sin og bad om hjelp. Kampinnstinktet, og kjensla av at her stod by mot bygd, tok herreveldet i hugen hos klokkarsonen fr&aring; Kornstad. Han lova hjelp, og argumenterte s&aring; lenge og grundig p&aring; sida av si eiga overtyding at bordet fanga. </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">&#9;Slik kan det g&aring; n&aring;r dialektisk evne og medf&oslash;dd opposisjonstrong tek luven fr&aring; gamal tru og tilvant tenkjem&aring;te. (s. 16).</P>

<P ALIGN="JUSTIFY">Men sj&oslash;lv om han aldri blei ein forkjempar eller agiterte for m&aring;lsaka, blei han b&aring;de ein trufast nynorskmann og ein fornyar av spr&aring;ket gjennom m&aring;ten han brukte det p&aring; og gjennom ei mengde nye ord som han skapte. Eg vil kome attende til det.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">N&aring;r eg alts&aring; ikkje ser noko rimeleg meining i &aring; halde eit foredrag om koplingar fr&aring; landsgymnas til Kristviks pedagogikk, legg eg heller opp til ein stutt omtale av nokre av dei sentrale faglege synsm&aring;tane hans. Og d&aring; vel eg &aring; starte forteljinga mi med litt historikk, deretter ta eit lite oppgjer med nokre mistydingar som ser ut til &aring; ha grokraft. S&aring; vil eg gi eit oversyn over tankespennet til mannen, og g&aring; litt inn p&aring; eit par-tre sider ved <I>det</I> noko grundigare. Eg vil ende opp med nokre spr&aring;k- og ordpr&oslash;ver, tatt fr&aring; ein av dei tekstene i forfattarskapen hans som eg held for &aring; vere sentral. </P>

<B><P>HISTORIKK OG MYTER</P>
</B><P ALIGN="JUSTIFY"></P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Klokkarsonen Erling Martin Kristvik, f&oslash;dd i 1882 p&aring; Kronstad i Nordm&oslash;re som den eldste i ein stor barneflokk, hadde l&aelig;rarar overalt i slekta, kva lei han enn s&aring;g i: oldefar, bestefar, far og onklar. F&oslash;rst 19 &aring;r gamal fekk han r&aring;d til &aring; starte mellomskuleutdanning (to &aring;r i Volda). Etter privatisteksamen i &Aring;lesund 1903 (Sg i tysk og matematikk skriftleg) tok han gymnaset i Kristiansund i 1905, ogs&aring; her med Sg i matematikk skriftleg. Som artianar kunne han den gongen bli l&aelig;rar med ei tilleggspr&oslash;ve p&aring; eitt &aring;r, og med hardt arbeid kunne den kortast til ½ &aring;r. Dette alternativet realiserte han i Volda i 1906, og blei straks tilbydd l&aelig;rarstilling ved den private Mellomskulen der. Fr&aring; 1908-1913 var han l&aelig;rar ved Den private l&aelig;rarskulen i Volda og fr&aring; 1913-1915 ved M&oslash;re folkeh&oslash;gskule. S&aring; flytte han til Troms&oslash;, der han var overl&aelig;rar ved l&aelig;rarskulen fram til 1923, med avbrot 1920-1921 d&aring; han underviste (saman med Torstein H&oslash;verstad) ved L&aelig;rarh&oslash;gskulekurset p&aring; Bondi (Asker). S&aring; f&oslash;lgde to &aring;r som overl&aelig;rar i Hamar (1923-1925). I 1925 blei han skuledirekt&oslash;r i Nordland og Troms. Men etter fem &aring;r, fr&aring; 1930, var han attende i Volda, som rektor for l&aelig;rarskulen fram til 1946. Det &aring;ret gjekk han inn i professoratet i pedagogikk ved Noregs l&aelig;rarh&oslash;gskule i Trondheim (ledig etter S&oslash;ren Nordeide), som han styrte fram til pensjonsalderen i 1952. Erling Kristvik var i fleire ti&aring;r den mest kjente pedagog i Noreg (Dale 1999, s.346). Sentralt i forfattarskapen hans st&aring;r l&aelig;reb&oslash;kene i pedagogikk (trilogi). Mindre p&aring;akta har boka om samfunn og kultur, &quot;Folkelagnad&quot; (1920) vore, likeeins &quot;Livsorientering. Ideologisk nyorientering&quot;(1954). Men i tillegg kjem eit stor tal artiklar publiserte i skolepressa, Norsk Pedagogisk Tidskrift og i festskrift. Desse er nesten ikkje kjende lenger, men er kanskje dei mest nyskapande og forvitnelege.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Det  formar seg lett historier og myter om s&aelig;rmerkte personar. Dette gjeld ogs&aring; Kristvik. Eit halvt hundre&aring;r etter at han gjekk ut or aktivt yrkesliv og 40 &aring;r etter at dei fleste har gl&oslash;ymt han bort, dukkar det no opp synsm&aring;tar om mannen som synest &aring; feste seg lett. Men dessverre er mange av dei misvisande og saknar belegg. Biletet av <I>busemannen </I>er ein av stereotypiane. Vel, han s&aring;g alvorleg ut og han talte ikkje i utrengsm&aring;l. Vi borna s&aring;g p&aring; han med stor respekt. Men redd han var vi ikkje. Og blid og triveleg kunne han vise seg, kanskje s&aelig;rleg n&aring;r han steig inn i skuleklassane, eller n&aring;r han i eigenskap av rektor m&aring;tte l&oslash;yse vanskelege brotssaker som einskildelevane i &oslash;vingsskulen hadde rota seg bort i. Ein annan stereotypi gjeld Kristvik som <I>asosial einst&oslash;ing..</I> Det biletet er like galt. Han sat mykje for seg sj&oslash;lv, las uhorveleg mykje, og skreiv sine lange og tankemetta tekster. Han var ein arbeidsmann, oppl&aelig;rt til &aring; bruke tida godt. Og han stoppa ikkje ofte opp n&aring;r han m&oslash;tte folk for &aring; sl&aring; av ein prat, og var vel aldri &aring; sj&aring; i samtalegrupper &quot;nede p&aring; land&quot;, som vi sa den gongen.<I> </I>Men i venelag var han den aktive samtalepartnaren. Diskursar i slike grupper, og i elevlagsm&oslash;ta, elska han. Hans kritiske tanke kunne nok bli forveksla med opposisjonslyst, og venen Anders Todal talar om medf&oslash;dd opposisjonstrong, men skriv ogs&aring; at &quot;hans tanke arbeider aldri meir intenst enn under debatt&quot; (Todal 1952, s. 19). Ei tredje mistyding er p&aring;standen om at Kristvik <I>ikkje var</I> <I>strateg.</I> Det kan nok finnast d&oslash;me p&aring; at han var mindre strategisk, men det finst ogs&aring; d&oslash;me p&aring; det motsette. Det var s&aring;leis han som fekk inn i L&aelig;rarskulelova av 1930 ei viktig formulering som skulle sikre l&aelig;rarskulen styringa over den <I>praktiske</I> l&aelig;rarutdanninga (som folkeskulane hadde styrt lenge), og det var han som fekk gjort pedagogikk til eit sentralfag i l&aelig;rarskulane. Og ikkje minst viktig, trass iherdig motstand blei den pedagogiske stilen innf&oslash;rt som skriftleg heildagspr&oslash;ve til l&aelig;rarpr&oslash;va, takka vere hans strategiske evner. Men kanskje det kl&aring;raste og best dokumenterte d&oslash;met p&aring; hans strategiske handlag, er truleg opprettinga av Stats&oslash;vingsskulen ved Volda off. l&aelig;rarskule i 1933, som kom til &aring; bli ein uvanleg interessant eksperimentskule. For &aring; f&aring; den i drift, spelte han ut alle motmenn, b&aring;de dei kommunale &oslash;vingsl&aelig;rarane, Volda kommune og sj&oslash;lve Staten, og fekk det til slutt presis som han sj&oslash;lv ville ha det. Ei fjerde mistyding kan ogs&aring; sporast. Det blir no skrive om Kristvik at <I>han st&oslash;ytte fr&aring; seg </I>mange av dei som elles skulle ha vore hans beste hjelpesmenn. Eg veit ikkje kven ein d&aring; tenker p&aring;? Anna Sethne og Helga Eng? Olav Schulstad og H&aring;kon Wergeland? Skuledirekt&oslash;r Eftest&oslash;l? Eller kanskje Bernhof Ribsskog? Denne skuldinga er det neppe lett &aring; dokumentere. Rett nok debatterte han skarpt, han kunne vere sv&aelig;rt kvass i formuleringane, og s&oslash;kte aldri medvite etter proselyttar. Rett nok skreiv Monrad Norderval (1952) ogs&aring; i diktet sitt om Kristvik at &quot;mang ein var det som du fr&aring; deg skr&aelig;mde med di s&aring; b&oslash;nlaust sanningskj&aelig;re ferd&quot;. Men at hans form ikkje var tiltrekkande for alle, betyr ikkje at han st&oslash;ytte folk medvite fr&aring; seg. Og, er det sikkert at dei som han i s&aring; fall skremde, skulle kunne ha vore hans beste hjelpesmenn? Ei siste mistyding, og den er nok den mest alvorlege, er at han skulle ha meint at <I>foreldra skulle vere skulens oppdragsgjevar</I>. Eit slikt syn verkar sj&oslash;lvmotseiande n&aring;r det blir lagt i munnen p&aring; den same som har skrive at &quot;Fleire og fleire heimar gjev i v&aring;r tid opp &aring; gripa regulerande inn i livsf&oslash;ringa &aring;t borna (Kristvik 1945, s. 158) […], [at] fleire og fleire heimar gjev opp ansvaret for oppsedinga av dei unge" (<I>op. cit., </I>s. 161), og at &quot;mange foreldre fors&oslash;mer sitt ansvar for oppsedinga&quot; (Kristvik 1953, s. 219) (her etter Dale 1999, s.388).  Eg vil kome litt innom denne mistydinga lenger ute i foredraget. </P>

<B><P>TANKESPENN OG BIDRAG</P></B>
<P ALIGN="JUSTIFY"></P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Den som tek bryet med &aring; g&aring; inn i Erling Kristviks rike og store livsverk, vil finne at han var nyskapande p&aring; minst tre omr&aring;de. Vurderinga gjeld ikkje berre n&aring;r ein nyttar norske tilh&oslash;ve som m&aring;lestav, men jamvel internasjonale. Rett nok hadde Kristvik lese mykje, og han <I>var</I> &quot;prismatisk&quot; (for &aring; nytte eit omgrep fr&aring; Gunnar Skirbekk) p&aring; den m&aring;ten at han gjorde tankane i samtida tydelege, men hans intensjon var st&oslash;rre, for som han sa sj&oslash;lv: tanketilfanget  utanfr&aring; skulle ein &quot;lema sund, og gjera til sitt eige&quot;. Han var derfor ikkje berre prismatisk, men i stor grad ein original tenkar innanfor pedagogisk sosiolog, pedagogisk filosofi og didaktikk. Eg vil her sj&aring; litt p&aring; bidraga innanfor dei to f&oslash;rstnemnde felta.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Alt fr&aring; 1920 st&aring;r Kristvik fram som sosiologisk tenkar. Grunnsynet hans er bygd p&aring; lesing av europeiske klassikarar som Emil Durkheim og Ferdinand T&ouml;nnies. Han fortel i ein artikkel at &quot;nokre […] sosiologar s&aring;g i si tid p&aring; samfundet som ein <I>organisme </I>i meir eller mindre bokstaveleg meining. Samfundet eller folket hadde si ’sjel’, og det var tale om ’folke&aring;nda’, og ein tenkte d&aring; p&aring; ein vilje og ei kraft utanom og over dei einskilde individ.&quot; (Kristvik 1937, 228). For det var n&oslash;dvendig &aring; vite kva andre hadde tenkt, sj&oslash;lv om det var urett. For, etter hans vurdering var &quot;Alt dette […] avvegar. Samfundet er ingen ’organisme’ i biologisk tyding&quot; (<I>loc. cit.)</I>. </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">P&aring; den andre sida var heller ikkje samfunnet eit meir eller mindre tilfelleleg hopehav mellom menneske, som han sa. Kristvik avmystifiserer samfunnet som omgrep, og han gav det ein rasjonell funksjon og eit etisk perspektiv. Han seier derfor kort og beint fram at &quot;Samfundet er eit varande samliv, som i sine fundamentale former skaper fyresetnader for menneskeleg livsutfalding i lekamleg og &aring;ndeleg lei&quot; (<I>op. cit.</I>, s. 229). Denne definisjonen var romsleg, og det kunne sj&aring; ut som om han gav plass ogs&aring; til det liberalistiske samfunnssynet, &quot;med tyngdepunkt lagt i sj&oslash;lvhevdinga, i dugleik til &aring; tevla ut andre og vinna og verja eit rom i livet&quot; (<I>op. cit.</I>, s. 214) &quot;, som han sa. Men dette samfunnssynet var langt fr&aring; Kristviks ideal, og med formuleringa &quot;Sanfundet er eit varande samliv&quot; var liberalismen trygt ekskludert, for <I>han</I> (liberalismen) skulle nettopp tevle ut nokre og vinne eit rom for andre, og d&aring; kunne samlivet ikkje bli varande. Ein viktig premiss i dette biletet av samfunnet var at <I>sj&oslash;lvet</I>, det vi kvar og ein inst inne <I>er</I>, var blitt vove inn i sosiale fellesskap, s&aelig;rleg i familien, nabolaget, kommunen, regionen, nasjonen osv., eller som han formulerte det: sj&oslash;lvet var vove inn i barneheimen, heimbygda og fedreheimen. Heimen var for han b&aring;de ein sosial kjerne og ein utvidande metafor. At fedreheimen hadde plass i denne heilage treeininga, grunngjev han slik: &quot;Berre fedrelandet, den store heimen, kan gjeve retteleg luft under vengjene for all stor livsevne, for all skapande kraft&quot;(Kristvik 1921, s. 271). Og han held fram slik:</P><DIR>
<DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">Sunnm&oslash;r vilde ikkje ha gjort anna ut av Ivar Aasen enn ein raritetssamlar. Markblomar og m&aring;lblomar kunde han nok samla, men snaudt nok hadde det frigjort hans veldige &aring;nd. Noreg derimot gjorde han til m&aring;lmeisteren og kulturreisaren, til eit genialt reiskap for den <I>nasjonale </I>livsviljen i folket&quot; (<I>loc. cit.</I>)</P>
<P ALIGN="JUSTIFY"></P></DIR>
</DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">Samfunnets basis var s&aring;leis &aring; finne i desse sosiale relasjonane som skapte, gav og utvikla samhandling og tillit, og som var forankra i den n&aelig;re staden, i den heimlege sosiale r&oslash;ynda. &Aring; fremje vilk&aring;ra for tillit mellom samfunnsmedlemmene  stelte krav om &quot;ei menneskeleg samlivsform i tenesta for den komande &aelig;tt&quot; (<I>op. cit., </I>s<I>.</I> 268). Denne samlivsforma og denne tenesta <I>var</I> oppsedinga, det vil seie ein normativ praktisk pedagogikk. Kort sagt: denne tenkinga leidde heilt logisk til at oppsedinga m&aring;tte verte &quot;den sentrale og fundamentale samfundsfunksjon&quot;. Det ville i s&aring; fall gi stor profitt p&aring; tre felt: Samfunns<I>dugleiken</I> ville auke, samfunns<I>viljen</I> ville prioriterast og samfunns<I>forst&aring;inga</I> ville utviklast (<I>loc. cit.</I>). Det er s&aring;leis ei r&aring;kande formulering Rune Slagstad gir n&aring;r han seier at for Kristvik var samfunnet eit pedagogisk rom.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Kristvik s&aring;g det alts&aring; slik at i samfunnet var heimen og huslyden den heilt sentrale institusjonen. Huslydane var dei sellene som bygde opp kvart st&oslash;rre samfunn. I personkonstellasjonen der understreka han spesielt mors rolle. Men han ville ogs&aring; ha med far i den parentale oppg&aring;va. Han ville ha far ut av den tradisjonelle mannsrolla, merkt av tevling og veiding, og i staden fremje tenareigenskapar hos mannen, slik at han ogs&aring; blei heimbyggjar og tok forpliktande ansvar i heimen for avkomet, saman med mor. Arbeidsfellesskapet deira m&aring;tte samle seg om barna. Barnets sj&oslash;lv skulle vevast inn i familie- og slektsfellesskapen</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Heimen var s&aring;leis den f&oslash;rste viktige institusjonen der sj&oslash;lvet kunne bli vove inn i eit vidare sosialt fellesskapet. Den neste var skulen. Men han var ikkje p&aring; nokon m&aring;te eigna for denne oppg&aring;va i den forma og med det innhaldet som han no hadde. Skulle han tene ei rolle i &quot;folkedaningsheimen&quot;, m&aring;tte endrast kraftig. I sin skolekritikk var Kristvik like n&aring;delaus som han var reflektert og f&oslash;lgjerett i sin pedagogiske filosofi. I skulen p&aring; 1920-tallet s&aring;g han &quot;blindskap og slump i skulestova […],vingling, tankelause tilsprang og u&oslash;konomisk og urasjonelt br&aring;k. […]Fag blir sett jamsides med fag […], i stor monn f&aring;r slumpeh&oslash;vet r&aring;, mykje er tilfeldig og usamanhangande, laust og innbyrdes motstridande&quot; (Kristvik 1927, s. 641).<I> &quot;B&aelig;rande tankar</I> vantar. Det finst Ingen byggjeplan; ein har ikkje pedagogiske eller didaktiske prinsipp &aring; gjennomf&oslash;re (<I>loc. cit.</I>). […][Det r&aring;r] kaos og ikkje &aring;ndskultur&quot; (<I>op. cit., </I>685), og s&aring; vidare. Han sannkjenner at folkeskulen &oslash;nskte &aring; gi &aring;lmenndanning, men ser at konsekvensen var fagtrengsel. Kunnskapsgjevinga i den vanlege bokskolen var alts&aring; ikkje vegen mot &aring;lmenndaning (<I>loc. cit.</I>). Den vegen kravde syn for det som  eina,  &quot;skj&oslash;nn p&aring; omsynet til det heile […] dugleik i &aring; d&oslash;mme om s&aelig;rkrav og spesialform&aring;l og [dugleik i &aring; d&oslash;mme om] lokalomsyn ut fr&aring; omfattande synspunkt.&quot; (<I>op. cit., </I>672). For samfunnstenkaren og sosialpedagogen Kristvik skulle derfor eit sentralt m&aring;l med folkeskulen vere </P><DIR>
<DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">&aring; gjeve forestillingslivet ein slik struktur at den indre biletverda kan spegle av <I>den r&oslash;ynlege verdsbygnaden </I>i sine hovuddrag, med tyngdepunkt i dei menneskelege livsh&oslash;ve, dei vilk&aring;r, vanskar og voner som samlar seg i menneskeleg lagnadbundenskap (<I>op. cit., </I>685).</P></DIR>
</DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">&Aring; skape ei indre biletverd i folkeskuleelevane som kunne spegle av den r&oslash;ynlege verdsbygnaden i sine hovuddrag, var, som han sj&oslash;lv sa, ei verdfull og umissande gjerning for <I>den sosiale og kulturelle framvoksteren.. </I>Men det ville ogs&aring; vere ei gigantisk oppg&aring;ve som ville krevje ny gjennomtenking av visse hoved-omgrep, og vidare krevje b&aring;de opprydding, utskiljing, samanfatting, bortskjering, konsentrasjon og organisering. Slik han s&aring;g det, galdt det om &aring; skape syntesar i fagstoffet og nye heilskapar (<I>op. cit., </I>671) der m&aring;let skulle vere &aring; &quot;[…] tvinge fagdugleiken til &aring; avm&aring;te sine tilskott og sine krav etter det han kalla &quot;ein samla &oslash;konomi&quot; (<I>op. cit., </I>671-672).</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Kristvik gjekk laus p&aring; den store oppg&aring;va med alvor og uthald. I oppryddingsarbeidet var utgangspunktet dei sjelelege <I>grunnemne, </I>som han sa,<I> </I>nemleg sansingane og f&oslash;restellingane (<I>op. cit., </I>641). Desse er d&aring; dei byggjande faktorar i det han kalla ein sjeleorganisme (<I>op. cit., </I>642). Men bygginga kjem ikkje av seg sj&oslash;lv. Sidan <I>&aring;ndeleg</I> liv ikkje er styrt av eit indre, medf&oslash;dd framsyn, slik det organiske livet er (gjennom instinkta), har v&aring;rt &aring;ndelege liv ikkje n&aelig;ringsemne i eit instinktgrunnlag. Av det fylgjer at: </P><DIR>
<DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">Det trengst vegvising, utpeiking av vokstervegar stengjing <I>her, </I>sprengjing <I>der.</I> Livsens krefter m&aring; styrast inn i tenlege far, eit kanalsystem er turvande, eller om ein vil, eit tr&aring;dnett til &aring; leie livsenergien p&aring; tenlegast m&aring;te mot oppg&aring;vene og verksemdene.&quot; (<I>loc. cit.</I>)</P></DIR>
</DIR>

<P ALIGN="JUSTIFY">For kvart einskild mennesket blir <I>bygginga</I> hovudordet, og byggverket blir hierarkiske, sjelelege strukturar (<I>loc. cit.</I>) og sjelege flettverk. Og han talar om to former for flettverk, eg-komplekset og samfunds-komplekset. Han seier at det er desse to kompleksa eller flettverka som skaper kraftleiingar og styrer &aring;ndsvoksteren (<I>op. cit., </I>657). Det blir viktig &aring; forst&aring; den indre bygnaden i desse to hovudformer av sjeleleg flettverk. I <U>eg-komplekset</U> samlar sj&oslash;lv-kravet og eigenomsynet seg, &quot;eins lekamlege ve og vel, eins stode utetter, eins von om stiging eller otte for motb&oslash;r eller vanhepne i hopehavet med dei mange krefter i naturen og menneskelivet som avgjer eins lagnad&quot; (<I>op. cit., </I>658). <U>Samfunnskomplekset </U>er derimot bygd opp av  og organisert ut fr&aring; &quot;ein mektig straum av p&aring;verknader […] fr&aring; den menneskelege omverda&quot;(<I>loc. cit.</I>), men har ogs&aring; eit medf&oslash;dd grunnlag. Dette &quot;g&aring;r saman med inngrep utanfr&aring; og formar mennesket innetter og utetter i samsvar med samfundskrav og samfundsm&oslash;nster&quot; (<I>loc. cit.</I>).</P>
<I><P ALIGN="JUSTIFY">For oppsedaren</I> blir det springande punktet kva for <I>m&oslash;nster</I> han skal halde seg til n&aring;r han vil skipe til kraftleiingane i barnehugen, kva for <I>lover</I> det er som gjeld for utforminga av det sjelelege vyrke til eit heilst&oslash;ypt byggverk, og kva for <I>steg</I> det er som utviklinga m&aring; fylgje dersom den h&oslash;velegaste innreiinga skal kome i stand. (<I>op. cit., </I>642).</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Oppsedarane visste, d&aring; som no, om to oppl&aelig;ringsprinsipp &aring; velje mellom. Det eine var <U>det materiale</U> (encyklopedismen) som la vekta p&aring; innhaldet, detaljane og mangfaldet, alts&aring; p&aring; kunnskapane, moralen (forskrifter, p&aring;bod, forbod, formaning, f&oslash;red&oslash;me, einskildkrav, vaneforming) og praktiske dugleikar. Det andre var <U>det formale</U> som la vekta p&aring; trening av bestemte oppg&aring;ver og evner som skulle hjelpe l&aelig;ringa p&aring; alle felt, som sansetrening, trening av logisk evne ved hejlp av arbeid med grammatikk, matematikk, men ogs&aring; rein viljetrening (<I>op. cit., </I>657). Men Kristvik hevda at &quot;<I>Formalisme </I>er ikkje stort likare enn encyklopedisme. Dei dynamiske tilgangar i hugen skriv seg ikkje fr&aring; nokor sentralevne som det gjeld &aring; &oslash;ve op&quot; (<I>loc. cit.</I>).</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Han valde ein tredje veg. Skulen burde &quot;setje eleven sine evner i verksemd [..] gjenom strev med sentrale, grunnviktige livsoppg&aring;ver&quot; (<I>loc. cit.</I>). Skulearbeidet m&aring;tte, sa han by vilk&aring;r for vokster av b&aring;e egkomplekset og samfunnskomplekset. Men grunnvilk&aring;ret for det var at det blei utf&oslash;rt eit grundig planleggingsarbeid av innhaldet i skulen. Einast det kunne sikre ein vokster som skulle f&oslash;re til organisert, hierarkisk oversyn og innsyn i den indre biletverda. Kunnskap som skulen skal gi, m&aring; i f&oslash;lgje Kristvik &quot;kome i form av p&aring;emna &aring;ndsvegar fram mot oversyn, r&oslash;yndomssamanheng, livsorientering&quot; (<I>op. cit., </I>685). Han sa vidar at &quot;Dei ymse emne m&aring; [i skulen] setjast i dei rette saklege r&aring;mer, s&aring; tanken og vetet kjem til &aring; sj&aring; kvar ting i sin r&oslash;ynlege samanheng […] Vi vil kalle dette <I>&aring; sj&aring; kvart emne i dei rette relasjonar</I>&quot; (<I>loc. cit.</I>). Og han f&oslash;yer til at &quot;Dei &quot;rette&quot; relasjonar skj&oslash;nar ein n&aring;r tanken har sett eit visst emne saman med alle dei andre som har noko &aring; segje for det, samstundes med at ein skil millom viktige og uviktige, tilfellelege og lovbundne omstende og &aring;rsaker &quot;(<I>loc. cit.</I>). Han sl&aring;r derfor fast at &quot;Det gjeld no &aring; kome til kl&aring;rleik over dei r&oslash;ynlege relasjonar i tilv&aelig;ret […] &aring; gripe ut visse hovudrelasjonar som dreg opp grunnlinene i verdsbygnaden. […] [Og] under arbeidet med eit slikt relasjonsskjema blir to synspunkt s&aelig;rleg viktige&quot; (<I>op. cit., </I>686). Om desse seier han (mykje forkorta):</P><DIR>
<DIR>

<U><P ALIGN="JUSTIFY">Det eine</U> [synspunktet] vil vi kalle <I>det universelle prinsipp:</I> ein freistar &aring; sj&aring; p&aring; tilv&aelig;ret slik som ei heilt utanforst&aring;ande &aring;nd kan tenkjast &aring; makte det […]: tilv&aelig;ret skipar seg til i ei rekkje lag eller h&oslash;gder med stigande fridom for og verkeleggjering av &aring;nd. […]. Dei universelle relasjonar er[…] dei <I>materielle</I> […], dei <I>biologiske</I> […], dei <I>&oslash;konomiske</I> […], dei sosiale […], dei <I>sjelelege</I> […], dei <I>kulturelle.</I>(<I> loc. cit.</I>)</P>
<U><P ALIGN="JUSTIFY">[Det andre</U> synspunktet,] <I>det totalistiske prinsipp</I>, er fullt s&aring; viktig.<I> </I>Verdsbiletet blir sjellaust dersom det ikkje f&aring;r eit midtpunkt, eit personleg midtpunkt […] Etter det totalistiske syn blir derimot verdsbiletet organisert kring eit absolutt midtpunkt, det <I>for oss</I> absolutte – og noko anna kan ikkje v&aring;r tanke halde fast. Det totalistiske opl&aelig;ringsprinsipp understrekar dei <I>personlege</I> relasjonar. Ein vil da tenkje p&aring; dei <I>organiske </I>vilk&aring;r for eins framgang[…]: min kropp og tilgangane der (<I>op. cit., </I>686-687), […] dei <I>sosiale</I> relasjonar: mitt samliv med andre […] (<I>op. cit., </I>700), eins eigne <I>sjelelege </I>relasjonar […]: dei verksame krefter i mitt indre liv […]. Dei <I>yrkesbundne</I> relasjonar skal vere dei sterkaste, tydelegaste liner i eins personlege verdsbilete. […] Kvart menneske som ikkje ynskjer &aring; vere ein snyltar, m&aring; finne sin plass, eit arbeid og eit ansvar. (<I>loc. cit.</I>)</P></DIR>
</DIR>

<P>Han f&oslash;yer ogs&aring; til <I>&oslash;konomiske </I>og <I>kulturelle</I> relasjonar. </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Etter at han s&aring;leis meinte &aring; ha funne dei rette saklege rammer, galdt det om &aring; g&aring; inn i mangfaldet av l&aelig;ringsemne i skulen, og lage eit nytt oppl&aelig;ringsprogram der emna no var plasserte slik at elevane kunne &quot;<I>sj&aring; kvart emne i dei rette relasjonar&quot;, </I>og dermed vinne fram til oversyn og oppdage meiningar. </P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Men &aring; vinne fram til oversyn og &aring; oppdage meiningar, heng <I>ikkje bere</I> saman med at emna blir sett inn i dei rette samanhengar. I tillegg heng det i h&oslash;g grad saman med dei sjelelege forutstningane til elevane, deira alderstypiske s&aelig;rtrekk. Erling Kristvik generaliserte skulebarna sine  alderss&aelig;rtrekk inn i tre hovedgrupper, eller &quot;aldrar&quot;: <I>Impuls</I>alderen, <I>struktur</I>alderen og <I>funksjons</I>alderen. Den f&oslash;rste var typisk dei to f&oslash;rste skule&aring;ra, den andre dei tre neste og den sistenemnde dei to siste &aring;ra.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Eit langt stykke p&aring; veg maktar han &aring; konkretisere synsm&aring;tane sine om &aring; f&aring; elevane til &aring; &quot;<I>sj&aring; kvart emne i dei rette relasjonar&quot;, </I>og dermed vinne fram til oversyn og oppdage meiningar, og best gjer han det for oppl&aelig;ringa i heimstadl&aelig;re. Men det f&oslash;rer alt for langt &aring; g&aring; inn p&aring; desse bidraga hans her. Lat meg berre oppsummere at n&aring;r skulen maktar  oppg&aring;va &aring; organisere emna i skulen i samsvar med b&aring;de det universelle og det totalistiske prinsippet, d&aring; er det at skulen tener allmenndaninga. For &quot;Framsteget i &aring;lmenndaning fylgjer med ei jamt vidare utbyggjing av eit relasjonsnett, ei kartleggjing av tilv&aelig;ret, der kvar ting kjem p&aring; sin rette plass&quot; (<I>op. cit., </I>685). Og han minner oss om at &quot;Motsetninga til eit menneske med &aring;lmenndaning er ikkje analfabeten […] Motsetninga er derimot den reine fagspesialisten&quot; (<I>op. cit., </I>671).</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">N&aring;r ein kjenner til denne originale skuletenkinga til Erling Kristvik, forst&aring;r ein at det ville vere heilt urimeleg for han &aring; meine at  <I>foreldra skulle vere skulens oppdragsgjevar</I>. Det ville sn&oslash;gt gjere innhaldet i skulen tilfelleleg og gjere det umogeleg &aring; utvikle relasjonsforst&aring;ing og livssyn. Som eg har vist, understreka Kristvik meir enn nokon annan kor verdfull foreldra si oppg&aring;ve var i oppsedinga. Men naiv var han ikkje, og han hevda derfor ikkje at foreldra automatisk hadde evne til &aring; plassere alle emne i skulen i sine rette relasjonar, som m&aring;tte vere ei overordna oppg&aring;ve til skulen.</P>
<B>
<P>SPR&Aring;K- OG ORDPR&Oslash;VER</P>
</B><P ALIGN="JUSTIFY">Kristviks tenking blei kledd i eit kl&aring;rt nynorsk spr&aring;k. Han las mykje tysk, engelsk og fransk litteratur, og sume meinte &aring; sj&aring; at setningsbygningen, s&aelig;rleg i b&oslash;kene, var farga av tysk syntaks. Men det vil truleg vere rettare &aring; legge vekt p&aring; at han hadde ei spesiell evne til &aring; kle bodskapen sin i ein noko s&aelig;rmerkt m&aring;lbunad. N&aring;r skriftene hans skapte negative reaksjonar, kom det nok ogs&aring; av den <I>overraskande meiningsvendinga</I> innhaldet kunne ha. Her er det lett &aring; fine d&oslash;me. Alle dei eg refererer her er fr&aring; den samme artikkelen (1927). Han skreiv her om &quot;Sitatspr&oslash;yter som kastar op sine l&aelig;reb&oslash;ker&quot; (<I>op. cit., </I>685), og at &quot;Om ein har det finaste musikalske &oslash;yre og har &oslash;vt dette til fullkomenskap, kan ein vere dauv for den sterkaste mislyd i livet likevel&quot; (<I>op. cit., </I>657). Eller han kunne sl&aring; fast at &quot;Ryggbein trengst i alle kulturorganismer&quot; (<I>op. cit., </I>671) og at &quot;Hos fagspesialistane finn ein hestevandringslogikken og dei stengde tankevegar&quot; (<I>loc. cit.</I>), og vidare &quot;Vil ein gjere einkvan uskikka for det allsidige, kloke omd&oslash;me i menneskelege ting, s&aring; f&aring; han til &aring; samle seg om rekning og matematikk (<I>op. cit., </I>657). Han konstaterte ogs&aring; at &quot;Allslags &quot;ferdigheter&quot; skal dei [elevane] leggje seg etter. Derfor byd somme skular utl&oslash;ysing for fingerkl&aring;en p&aring; tallause m&aring;tar […] utan [at eleven] blir noko praktisk verksamt menneske (<I>loc. cit.</I>).</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">&#9;Kristvik <I>skapte ogs&aring; ein del nytt ordtilfang</I>. Sume ord som han fann i den internasjonale faglitteraturen, adopterte han utan &aring; be om orsaking. Lesarkrinsen og tilh&oslash;yrarane hadde aldri h&oslash;yrt tale om <I>impuls</I>alder, <I>struktur</I>alder og <I>funksjons</I>alder, som blei heilt sentrale omgrep for Kristvik. Ogs&aring; ordet <I>relasjon</I> var nytt. Andre ord var <B>ny</B>skapingar, og sj&oslash;lvsagt irriterte dei, som at han skifta ut <I>rigid</I> med det m&aring;lande ordet <U>steingjengen,</U> <I>instinkt </I>med <U>drivande krefter,</U> <I>psykologi</I> med <U>sjelel&aelig;re,</U> <I>egoisme </I>med <U>eigenomsynet</U>, <I>motivasjon</I> med <U>draging,</U> <I>illojal</I> med s<U>amhugslaus</U>, sansing med &aring;tgaum og persepsjon med &aring;tg&aring;ing. Elles fann han p&aring; treffsikre ord som &quot;Grunnskipnad&quot;, &quot;Sjelebygnad&quot;, &quot;Sjeleorganisme&quot;, &quot;Omverdsviljen&quot;, &quot;Sj&oslash;lv-kravet&quot; og &quot;Vokstervoner&quot;. Og som synonym til karakteristikken &quot;den menneskelege omverda&quot; kunne han bruke &quot;Grunnen eins liv er planta inn i.</P>
<P ALIGN="JUSTIFY">Kanskje var ogs&aring; desse orda medverkande til ryktet hans som &quot;t&aring;kefyrsten&quot;. Det smaker godt at denne fyrsten i v&aring;re dagar f&aring;r ein nasjonal renessanse.</P>
<B>
<P>LITTERATUR</P>
</B><I><P>Bibliografi: Artiklar, debattinnlegg, bokmeldingar og b&oslash;ker av Erling Kristvik</I>.(1997). Utarbeidd av PEDER BERGEM og &Aring;SMUND L. STR&Oslash;MNES. I <I>Innstilling fr&aring; Erling Kristvik nemnda</I>. Volda: H&oslash;gskulen i Volda.</P>
<P>DALE, ERLING LARS (1999). <I>De strategiske pedagoger. Pedagogikkens vitenskapshistorie i Norge, </I>s. 346-439. Oslo: Ad Notam Gyldendal. </P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1920). <I>Folkelagnad. Tankar omsamfund og kultur.</I>Kristiania: Olaf Norlis Forlag.</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1921og 1922). Heimstadl&aelig;re. <I>Norsk Pedagogisk Tidskrift, s. </I>259-271 og 1-8 og 61-74.</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1927). Aalmenndaning i folkeskulen. <I>Norsk Skoletidende, 59</I>, s. 640-42, 656-58, 670-72, 685-87, 700-01, 714-15.</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1937). Pedagogikken si stilling i l&aelig;rarutdanninga. <I>Norsk Skuleblad</I>, s. 78-80, 91-93, 107-09.</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1945). L&aelig;rarutdanning og l&aelig;rarh&oslash;gskule. <I>Norsk Skuleblad, </I>s. 343.</P>
<P>Kristvik, Erling (1952). Biografi. I KARL BAKKE (red.) <I>Norske Skulefolk, II</I>. Stavanger: Dreyer Forlag</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1953). <I>L&aelig;raryrket. Innf&oslash;ring i pedagogikk.</I> Oslo: Olaf Norlis Forlag.</P>
<P>KRISTVIK, ERLING (1954). <I>Livsopplysning. Ideologisk nyorientering.</I> Oslo: Olaf Norlis Forlag.</P>
<P>NORDERVAL, MONRAD (1952). Erling Kristvik. Til m&aring;larstykke av H. Riise. I <I>Festskrift til rektor Erling Kristvik</I>, s.1-2. Oslo: Olaf Norlis Forlag. </P>
<P>SLAGSTAD, RUNE (1998). <I>De nasjonale strateger. </I>Oslo: Pax Forlag A/S. </P>
<P>TODAL, ANDERS (1952).Erling Kristvik. I <I>Festskrift til rektor Erling Kristvik</I>, s.3-19. Oslo: Olaf Norlis Forlag.</P>

			</font><br>
			</p>

[[Kategori:Høgnorskdagane]]