Efraim Karsh er professor og yverhovud for middelhavsstudiane ved King`s College, University of London. Karsh hev havt akademiske stillingar ved Harvard og Columbia universiteti, ved Sorbonne, International Institute for Strategic Studies i London og Jaffee Center for strategic Studies ved Tel Aviv Universitetet. Han er ofte i internasjonalt leidande media som kommentator og hev vore på alle dei viktigaste radio og fjernsynsstasjonane i Storbritannia og i Sambandsstatane. Karsh hev òg havt artiklar i leidande avisor millom anna The New York Times, The Los Angeles Times,The Wall Street Journal, The Times (London) og The Daily Telegraph.

Han hev publisert ei rad bøker og ofte vore rådgjevar i spursmål som gjeld Midt-Austen, Sovjets utanrikspolitikk og europeisk nøytralitet. Han hev millom anna skrive ein politisk biografi um Saddam Hussein og boki "Empires of the sand: "The struggle for Mastery in the Middle East, 1789-1923".

I 2006 kom boki: "Islamic Imperialism a history". Boki er på sett og vis lett å knyta til boki um striden um å ha herskarrolla i Midt-Austen, jf. ovanfor. Karsh innleider med å visa til at det hev kome ulike tolkingar ut av bombone mot World trade center 9. september 2001. Karsh gjeng tidleg ut mot tanken um at det som skjedde i 2001 var uttrykk for ein samanstøyt millom tvo sivilisasjonar, ".clash of civilizations". Han viser vidare til at mange akademikarar, bladmenn, skribentar og pensjonerte diplomatar meiner at bombone var eit uttrykk for og ein respons på det dei kallar ein arrogant og sjølvisk amerikansk utanrikspolitikk. Åtaki vert òg knytte til personlege framtidsdraumar hjå ein gjeng ekstremistar og ikkje nokon heilag krig.

Karsh avviser båe desse forståingsmåtane. Han meiner at det er naturleg å leggja fram ein tridje forståingsmåte. Han vil sjå det slik at det som skjer er eit utslag av røynsla til folk i Midt-Austen. Denne røynsla hev ført til ei kuliminering av innebygde trendar, lidenskapar og åtferdsmynstre som hev funnest i lang tid i regionen. Serleg er det grunn til å understreka den tusundårige imperialisttradisjonen.

Då islam stod fram som religion var det tvo store imperium i umrådet kring dei. Det var Aust-romarriket med hovudstaden i Konstantinopel, og det var det persiske riket som frå 300-talet etter kristus var styrd av Sasanide-dynastiet. Den arabiske halvøyi som var fødestad for islam var mykje avhengig av aktivitetane til det persiske riket. Persarane hadde koloniar i aust og sør av Arabia, i Najd og i Jemen. Den bysantinske makti var kjennande frå vest i Arabia gjenom den syriske ørkenen der dei hadde klientkongedøme.

Det hev vorte hevda at arabarane og islam ynskte å slå attende mot undertrykkjing frå dei imperia som hadde havt kontroll yver dei, men det var noko langt meir som låg og ligg i islam som ideologi. Under avkoloniseringi av dei britiske og franske koloniane på 1900-talet var det aldri nokon ikkje muslimske land som hadde til ambisjon å taka herredømet yver Storbritannia eller Frankrike. Men slike tankar finst innanfor islam og hev funnest der frå religionen vart grunnlagd. Karsh syner til fylgjande sitat:

"Eg vart komandert til å slåst mot alle menn inntil dei sa: "Det finst berre ein gud, og det er Allah."
Profeten Muhammad, mars år 632

"Eg skal kryssa sjøen til øyane deira for å forfylgja dei inntil det ikkje finst nokon på jordyta som ikkje godkjenner Allah."
Saladin Januar 1189

"Me vil eksportera vår revolusjon yver heile verdi inntil ropi: Det finst ingen gud utanum Allah og Muhammad er hans profet, vert høyrt yver heile verdi."
Ayatollah Ruhollah Khomeini, 1979

Eg vart ordra til å slåst mot folk inntil dei sa: Det finst berre ein gud, Allah, og hans profet er Muhammad"
Osama bin Laden, November 2001

Muhammad gjorde islam til ein religion som ikkje kjende landegrensor eller nasjonale bindingar. Han etablerte òg "ummaen" eller samfundet av dei truande. Det var ummaen som var råmeverket for dei truande i dei umrådi som islam la under seg. Muhammad sette òg fram prinsippet um Jihad, "iverksetjing av Allahs veg" som den viktigaste framkomstmåten til å spreida islam. Den farvelhelsingi som Muhammad gav tilhengjarane sine var: "Eg vart komandert til å slåst mot alle menn inntil dei sa: "Det finst berre ein gud, og det er Allah."

Karsh meiner at Muhammad innleidde ein tradisjon i Midt-Austen. Ein tradisjon som islam hev vidareført frå det fyrste arabisk-islamske imperiumet (abbasidedynastiet) på midten av 700-talet fram til det ottomanske imperiumet som gjekk i uppløysing i 1924. Soga um islam hev vore ei soga um uppkomst og fall for verdsumspennande imperium og ikkje minst um imperialistdraumar. Oftast hev det vore meir snakk um draumar enn um røyndom. Kor som er desse imperialistdraumane heng ved islam den dag i dag.

I motsetnad til innanfor kristendomen hev islam aldri skilt millom verdsleg og åndeleg/religiøs makt. Muhammed hadde kontroll både yver den verdslege og den religiøse makti. Muhammed kunde gå inn for verdsleg makt og landevinning utan at han vart regulert eller balansert av nokor motmakt. Han hadde all makt. Religion, politikk og samfund heng nøgje saman i islam og sambandet er høgst levande. Det er knappast noko serleg att av slike samband i den moderne vestverdi.

Det finst dei som meiner at islam ikkje kjende landegrensor, men berre imperium og at den einaste politiske einingi var den ideologiske og mektige ideen um Islams hus (Dar al-islam), ein sams heim for alle muslimar. Denne ideen um islams hus kann knytast til heile tidi etter fyrste verdskrigen som førde til samanbrotet for det ottomanske imperiet. Ulike rørslor med panarabistiske eller panislamske tankar hev stade fram i denne perioden.

Dei europeiske stormaktene hadde yversjøiske undersåttar med ei klår grenselina millom meister og undersått, medan dei islamske imperia var landbaserte og tufta på ei total assimilering. Medan nasjonalismen i dei tidlegare koloniane skilde kvart land frå ein annan, vart dei arabisktalande og muslimske landi samla rundt tanken um ein islamsk einskap.

Det er vanleg å rekna med at sams språk, kultur, tradisjonar, røynslor og soga er med på å samla folk kring ein sams nasjon som som oftast er knytt til eit gjeve territorium. Den arabisktalande folkesetnaden i Midt-Austen delar språk og religion på grunn av den tidlege islamske imperialistbolken. Desse kjennteikni hev likevel ikkje gjeve nokon arabisk solidaritet eller djupe kjenslor av sams soga, lagnad eller tilknyting til nederva fosterland. Det var heller ikkje noko som knytte saman dei arabisktalande folki til ein nasjon under imperia. Dei kjempa ev. med kvarandre for å uppnå regionalt yverherredøme. Ulike grupperingar stod fram og gjekk under. Den kjende T.E Lawrense, umtala som "Lawrense of Arabia" uttala at ei samling av arabisktalande land vilde vera like lite sannsynleg som ei samling av engelsktalande land.

Folk var splitta millom den lokale tilhøyrsla til stammor og den yverordna lojaliteten til imperiet. Leidarar i mange arabisktalande land meinte at det var grunn til å tru at det vilde koma uppatt eit nytt imperium og at det var uturvande med nasjonale tilknytingar. Imperiet vilde koma attende. Fylgja av dette hev vorte dissonansen millom den reelle nasjonalstaten og draumen um ein samla arabisk nasjon eller ei samling av den islamske "umma".

Islamsk imperialisme

I den fyrste uppbyggjingsfasen av islam var det ikkje den religiøse øsingi som ser ut til å ha vore størst, snarare let det til at økonomisk vinning var eit meir sentralt siktemål. Det tok tid fyre folk vart serleg religiøse i dei nyvunne umrådi, og fåe stammor flutte til dei nyvunne umrådi fyre umrådi var konsolliderte. Islam let nærast til å vera underordna ein imperialistisk ekspansjonstrong.

Det hev fylgt universelle tankar med andre imperium. Grekarane og romarane såg på folkeslagi i periferien som barbarar versus dei sjølve som var siviliserte. Mongolane meinte at det var fyresagt at dei skulde arva jordi. Islam meinte at profeten hadde kommandert deim ut til å slåst mot motstandarar av islam kvar dei enn måtte vera.. Det var denne veldige målsetjingi som fekk muslimane til å gå mot dei rådande imperia i regionen.

Dei fire fyrste kalifane og Omajadane sette i gong med landevinningi. Islam hev vel aldri vore meir ekspansiv enn under Omajadane. Frå 632 då profeten døydde og fram til 711 hadde muslimane teke Nord-Afrika, Spania og store delar av det som i dag er Midt-Austen. Det mektige Aust-romerske riket var for det meste redusert til dagsens Tyrkia og Anatolia. Når islamske historikarar uppsummerar soga er dei mindre upptekne av at dei tapte mot franskmennene i 722 enn at dei ikkje greidde å taka Konstantinopel med ein gong. At eit so pass tilbakeliggjande folk som arabarane var, skulde greida ein so umfattande ekspansjon som det her var tale um, var ikkje upplagt, og det er sers vanskeleg å tenkja seg denne ekspanasjonen utan å kjenna den religiøse uppøsingi som låg attum. Imperietanken låg so å segja innbaka i sjølve islam.

Kring 750 var Omajadane i ferd med å verta soga. Fram til denne tidi hadde den islamske ekspansjonen gjenge so snøgt at det ikkje hadde vore snakk um noko serleg umvending. Det var knapt ti prosent av innbyggjarane i imperiet til omajadane som i røyndi kunde reknast for muslimar. Folk var mest misnøgde med at arabarane fekk ha serrettar innanfor imperiet. Mange vart nekta å konvertera til islam, dei som likevel konverterte vart dårleg handsama og dei som ikkje var muslimar var andrerangsborgarar. Tanken attum var langt på veg at det skulde vera eit privilegium berre for arabarar å vera muslim. Mange opponerte og meinte at alle som vilde skulde kunna verta muslimar og at dei alle skulde vera jamstelte. Då abbasidane kjempa ned Omajadane, førde det til at det vart slutt på det reint arabiske riket. Kalifatet vart ein yverbygnad for alle muslimar. Det var vel òg ei fastslåing av den faktiske stoda. Abbasidane rådde kor som er no yver eit fleirnasjonalt muslimsk imperium. Abbasidane var sers upptekne av å understreka den teokratiske styringsformi og at dei fekk makti si frå Allah. No skulde dei fylgja koranen og profetens påbod. Det førde til at det vart arbeidt hardare med å umvenda folk og i dei neste 200 åri vart det umvendt mange.

Karsh understrekar at det trass i at det var ei utvikling millom omajadedynastiet og abbasidedynastiet var det òg sers mange sidor ved dei som var like. Kalifane hadde dei fyrste åri etter at profeten døydde prøvt å leva eit nøgsamt liv, men etterkvart hadde det vorte uråd å koma seg burt frå eit liv med ovbunad i kalifatet. Jamvel um herskarane kunde leggja vekt på moral utetter, levde dei på meir enn ein måte i strid med dei religiøse ideali innanfor islam. Det var òg ei utprega pragmatisk haldning til kva reglar som skulde nyttast andsynes ulike undersåttar. Både omajadane og abbasidane var trass i krav um pietisme fyrst og fremst imperiemonarkar. Islam var berre eit middel til å skapa truverde og den mest gunstige stemningi millom undersåttane. Islam kunde òg nyttast som dekke for ambisjonane til kalifatet. Dei kunde hevda at dei ikkje yvertok og utvida imperiet med personlege maktmotiv, men av di dei vilde tena islam. Då abbasidekalifatet stod på høgdi av si makt kring år 800 var velstanden yverveldande. Det var likevel den yverdrivne ovbunaden som underminerte statusen til abbasidane.

I 1055 var det ein tyrkisk stormann som heitte Tughrul Bey som styrde Seldsjuk-klanen som gjekk ut av Ghuzz-stammone, som hadde teke til seg islam nokre fåe tiår tidlegare. Seldsjukkane gjekk inn i Bagdad og vann yver Buyidane. Tughrul Bey vart motteken som ein bodberar og fekk tittelen: "Sultanen av aust og vest". Bey vart ståande yver andre kalifar, men etterkvart vart seldsjukk-styrarane lite umtykte og Kalif Nasser som regjerte frå 1180 til 1225 fekk hovudet til Seldsjukksultanen av Iran sett upp på påle utanfor palasset sitt, men nye yverfall var på veg. Mongolane storma Bagdad i 1258 og tok livet av den siste abbaside-kalifen.

Innanfor islam skil ein millom Islams hus, Dar al islam og det som fell utanfor islams hus som er Dar al-Harb, krigens hus. Dei umrådi som ikkje er vunne for islam er krigens hus. Dei umrådi som islam hev kontroll yver er ein del av det islamske hus. Islams pragmatisme ligg i at det ikkje var dei religiøse måli som var avgjerande for deim. Um ein vann fram kulturelt, religiøst eller ideologisk var ikkje so viktig som at islam vann territorium og politisk makt. Dei landi dei okkuperte og styrde vart ein integrert del av islams hus anten ein hovuddel vart muslimar eller ikkje. Det var ikkje ein konfrontasjon millom sivilisasjonar som gjekk fyre seg. Det var snarare tvo makter som tevla um å vinna politisk makt. I lange periodar var det ikkje nokon total krig. Både kristne og muslimar var naturleg nok yvertydd um at deira religion var den beste, men handlingane deira var styrde av verdslege umsyn knytte til territorielle og materielle ambisjonar. Krosstogi var ei avgrensa krigføring. Målet var berre å vinna Jerusalem og dei heilage stadene. Ingen hadde noko mål som gjekk vidare til å kjempa ned andre islamske landevinningar.

Saladin var kurdarherskaren som hadde imperialistiske draumar. Han greidde å byggja eit imperium som vart uppstykkja til familiemedlemene hans då han døydde i 1193. Slektningane hans gjekk under namnet Ayyubis. Dei heldt uppe styringi i Egypt til 1250 og eit tiår lenger i Syria. Dei stridde for å halda saman imperiet til Saladin, men mangla evna til å ekspandera. Dei tapte meir og meir og laut millom anna gjeva frå seg Jerusalem til frankarane i 1229.

Slavane til Ayyubisane, Mammelukane, gjorde uppreist mot herrane sine i 1250 og vann. Deretter vart dei kristne krosstogi stogga og krosstogshaldepunkti var nedkjempa totalt i 1291. Men dette var ikkje noko stort nederlag for dei kristne eller nokon stor siger for muslimane. Frankarane og andre krosstogsfararar hadde anten vendt attende til Europa eller hadde vorte integrerte i Midt-Austen og hadde tapt røtene sine i Europa. Det var ikkje religionen som var drivkrafti her. Det var derimot maktambisjonane til mamelukkane. Fåren for mamelukkane var dessutan at dei kunde ha fiendar innanfor eige territorium. Det var ikkje ynskjeleg når dei visste at mongolane truga i aust.

Kalifatet yverlevde i miniformat i Kairo under mammelukane fram til 1517. Då yvertok osmanarane tittelen og kalifatet fekk ny status. Kring 1520 var mesteparten av islams hus samla under ein einaste imperialistisk autoritet som sameinte verdsleg og religiøs makt. Kalifatet hadde endeleg fenge gamal stordom yver seg. Forfallet til osmanarriket låg innebygd i det frå starten av: Sentrifugalt press, degenerering og byråkratisk og administrativt vanstyre. Tyrkarane hev eit ordtak som heiter at: Fisken byrjar å stinka frå hovudet.

Dei europeiske landi gjekk frå i stor grad å vera importør av ferdigvaror til å få yverskot på handelen gjenom sal av ferdigvaror. Ottomanarane fekk handelsunderskot som tappa dei for råvaror og indre handverksdrift, og dessutan for gull og sylvreservar. Forfallet og styringsvanskane gav seg størst utslag etter at osmanarane hadde prøvt å taka Wien i 1683. Etter nederlaget ved Wiens portar gjekk det nedyver. Austerrike-Ungarn og Russland ekspanderte og ottomanarane laut trekkja seg attende. På 1800-talet var forfallet kome so langt at sultanane såg at noko måtte gjerast, men reformer som førde til at til dømes kristne og muslimar fekk lik status var lite umtykt og møtte kraftige motreaksjonar frå muslimar som vilde halda uppe sine privilegia. Det var òg vanskeleg å uppnå eit moderne statsstyre på andre umråde millom anna på grunn av eit system med umfattande korrupsjon. Det var uråd å samla gapet millom den ynskte imperialistiske draumen og den reelle stoda som var prega kløyving og fragmentering.

Europearane var samde um at det ottomanske riket kom til å døy, men dei venta med å gjeva det nådestøyten inntil ein såg korleis det kunde kløyvast upp utan at ein skipla den europeiske maktjamvekti. Ottomanarane på si sida sat ikkje berre og venta på at riket deira skulde gå under. Dei søkte hjelp frå dei vantru mot Napoleon i 1807. Dei søkte hjelp mot den egyptiske ekspansjonismen på 1830-talet. Fyrst fekk dei hjelp frå russarane som ikkje hadde nokor interessa av at Egypt yvertok kontrollen yver ottomanske land, og Egypt kunde kannhenda til og med ha greidt å taka Istanbul utan at russarane stogga deim. Seinare kom engelskmennene til hjelp og i 1841 var egyptarane trengde attende.

I siste halvlekken av 1800-talet mister ottomanarane kontrollen på Balkan fyrst ved freden i San Stefano i 1878 og heilt definitivt og endeleg i Balkankrigen 1912-1913 og i 1. verdskrigen. Elles gjeng det dårleg med landumrådi som grensa mot Russland: Armenia og Kaukasus med m.fl. Dei som måtte blø mest i slutten av det tyrkiske imperiet var nok utan tvil armenarane. Tyrkarane gjorde store yvergrep mot deim under 1. verdskrigen. Tali på drepne ligg rundt ein million, same kva for uavhengige kjeldor ein vender seg til.

Utanfor det ottomanske riket låg Persia. Persarriket hadde lange sjølvstendige tradisjonar for imperialisme i Midt-Austen. Landet heldt fram i desse tradisjonane etter at det vart islamisert. Ein periode vart det persiske språket mykje arabisert, men det slo attende og heldt uppe serpreget sitt. Det persiske riket var langt nede under mongolinvasjonane, men etterkvart som mongolane vart bufaste tok dei til seg persisk kultur og språk og vart assimilerte. Det persiske riket nådde ein høgdepunkt på 1600-1700-talet, men etter det vart persarane underlagde eit spel millom dei europeiske stormaktene. Varierande alliansar og motsetnader millom Frankrike, Storbritannia og Russland gjorde at persarane hadde vanskar med å få til eit stabilt og sterkt styre. Statsstyret låg som innanfor det ottomanske riket langt tilbake for den moderniseringi ein såg i Vest-Europa. Russland og Storbritannia hadde båe strategiske interessor i regionen kring Persia. Persia var so veikt at båe landi frykta for at det vilde verta dominert av andre land um ikkje Russland og Storbritannia beinast skifte ut ulike luter av landet millom seg. Det gjorde dei 1907. Eit år etter at freistnader på å innføra konstitusjonelt styre i Persia ikkje førde fram.

Under 1. verdskrigen meiner Karsh at det ottomanske imperiet utan serlege vanskar kunde ha yverlevt, so framt sultanen hadde høyrt på ententemaktene og ikkje gjeve seg inn i krigen med trippelalliansen og Tyskland. Det gjorde det uråd for ententemaktene å halda uppe det ottomanske riket av dei same opportunistiske grunnane som fyrr. Dimed var det duka for nye løysingar. Med bakgrunn i den arabiske Hussein-klanen som vakta det heilage skrinet i Mekka og hadde slektsband til profetens stamme, vart det skapt ein panarabisme. Denne panarabismen gav grunnlag for å styrta det ottomanske riket, samstundes som det stetta både europeiske og arabiske mål. Europearane vilde gjerne kløyva upp Midt-Austen millom seg etter som det høvde. Arabarane var sterkt uppkløyvde og herskarane i ulike rike kunde vera reiduge til å gjera upptak til nye imperiedanningar. Den som var sterkast militært vilde kunna taka kommandoen. Nokon nasjonalisme i vår tyding av ordet var det ikkje tale um. Hussein-familien hadde derimot planar um å koma i staden for ottomanarane, men det lukkast ikkje. Seinare herskarar i Midt-Austen fær liknande ambisjonar.

Europearane kløyvde upp Midt-Austen i småe statar som dei kontrollerte i varierande grad. Det mest umdiskuterte i so måte er vel utan tvil Belfour-deklarasjonen. Hussein-familien meinte at Palestina skulde vera ein del av den arabiske nasjonen, men brevskifti millom engelskmennene og arabarane syner at Palestina vart halden utanfor. Ulike arabiske leidarar rekna likevel med Palestina som ein del av det umråde som kunde takast inn i eit storarabisk imperium. Dei klandra britane for ikkje å ha halde ord. Slik tenkte ein like til staten Israel vart skipa i 1948. Imperietradisjonen kann òg gjeva seg andre interessante utslag. Til dømes nytta Saddam Hussein den grunngjevingi at Kuwait var ein del av det ottomanske imperiet som grunnlag til å taka Kuwait i 1990.

I 1945 var den arabiske liga dana, som eit uttrykk for den arabiske tanken um eit storrike. Ingen leidarar i Midt-Austen hadde synt seg å ha kraft nok til å markera seg med verkeleg tyngd fyre Nasser. Nasser freista gjenom samanslutningi med Syria å vinna nytt land og trengja attende innverknaden frå dei vestlege maktene. Nasser vart likevel ikkje sterk nok og døydde nokre år etter 6 dagars krig som ein vonbroten mann.

Det var fyrst med uppbyggjingi av OPEC og oljekrisa på 1970-talet at den arabiske nasjonalismen stod fram som ei makt som ikkje kunde tilbakevisast utan vidare. OPEC er det suverent mest fungerande råvarekartellet. Det finst ikkje noko liknande i andre delar av verdi. Dei store råvareprodusentane i afrikanske, asiatiske og latinamerikanske land hev aldri fenge til noko liknande. Oljeprisane fauk i veret kring midten av 1970-talet, og dei sterke uppgangstidene i Vest-Europa etter 2. verdskrigen flata ut.

I dag hev den islamske imperialismetradisjonen fenge ny aktualitet. So lenge islam ikkje fær ein ny samlande stat, vil tanken liggja der. Det er problematisk for islam at den islamske verdi er uppkløyvd, noko vesten hev skuldi for. Det er problematisk at det ikkje finst ein islamsk stat med dei rette lovene og tilskipingi. Det er problematisk at gamle islamske umråde er styrde av kristne eller folk av andre religionar. Det viktige er ikkje at islam skal vera einerådande religion, men at det er muslimar som styrer islamske territorium og for dei mest ekstreme at islam styrer heile verdi, inntil det ikkje finst nokon som ikkje ser på Allah som den einaste guden.

Karsh gjeng gjenom soga frå Muhammad grunnla islam på 600-talet og like til Osama bin Laden i dag. Han hev eit vell av kunnskap og engelsken hans er sers ordrik. Ikkje sjeldan må ein ty til ordbøker og tenkja seg nøgje um når ein les Karsh. I kvar einaste bolk av boki fær ein inntrykk av at Karsh hev teke med akkurat so mykje som han tykkjer er naudsynt og ikkje meir. Sume tider let ein seg imponera yver kor eksakt han arbeider utfrå hovudpåstanden um "islams imperiedraum". Andre gonger må eg nok segja at han verkar vel rigid uppteken etter å få modellen til å gå upp. Nokre gonger tykkjer eg at han kunde ha gjenge meir inn i materien. Det er vel serleg når det gjeld krigen millom Irak og Iran. Karsh hev skrive utfyllande um denne krigen i andre samanhengar, og det er utan tvil ein interessant konflikt der tvo gamle og byrge land med imperietradisjonar brakar saman, i det som truleg er ein av dei desidert dyraste krigane i nyare tid. Men når det er sagt so kann ein knappast ynskja seg ein meir detaljert gjenomgang av iransk historie fram til 1907. Den er formidabel.Det er viktig å vera merksam på korleis imperietanken heile tidi ligg under arabiske ekspansjonisme. Sterke utsegner frå arabiske leidarar mot oss i vesten, må tolkast utfrå at ein ynskjer ei arabisk samling og spreiding av islam innanfor eit storrike.